महाराष्ट्र ही संतांची भूमी म्हणून ओळखली जाते. येथे अनेक थोर संतांनी जन्म घेऊन समाजाला भक्ती, दया, करुणा आणि समानतेचा मार्ग दाखवला. यापैकी एक महान संत म्हणजे जगद्गुरू संत तुकाराम महाराज. त्यांचे अभंग, विचार आणि जीवन आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतात. या लेखात आपण संत तुकाराम महाराज यांचे जीवन, त्यांचे कार्य आणि त्यांचा वारकरी संप्रदायावरील प्रभाव याबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
संत तुकाराम यांचा जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
संत तुकाराम यांचा जन्म इ.स. १६०८ मध्ये पुणे जिल्ह्यातील देहू या गावात झाला. त्यांचे पूर्ण नाव तुकाराम बोल्होबा अंबिले असे होते. त्यांचे वडील बोल्होबा आणि आई कनकाई हे विठ्ठल भक्त होते. तुकारामांचे कुटुंब हे शूद्र किंवा कुणबी जातीचे होते आणि ते सावकारी व व्यापाराचा व्यवसाय करत असे. त्यांच्या कुटुंबात विठ्ठल भक्तीची परंपरा अनेक पिढ्यांपासून चालत आली होती. त्यांचे आठवे पूर्वज विश्वंभर बाबा हे संत ज्ञानेश्वर कालीन विठ्ठल भक्त होते आणि दरवर्षी पंढरपूरची वारी करत.
तुकारामांचे बालपण सुखात गेले; परंतु वयाच्या १७-१८ वर्षांपर्यंत त्यांच्या आई-वडिलांचे निधन झाले. याच काळात भीषण दुष्काळ पडला, ज्यामुळे त्यांची पहिली पत्नी रखमाबाई आणि त्यांचा मुलगा यांचा अकाली मृत्यू झाला. या दुःखद घटनांनी तुकाराम व्याकूळ झाले. त्यांनी आपला सावकारी व्यवसाय सोडला आणि सर्व गहाण कागदपत्रे जाळून टाकली. यानंतर त्यांनी आपले जीवन विठ्ठल भक्तीला समर्पित केले.
त्यांचे दुसरे लग्न जिजाबाई (अवलाई) यांच्याशी झाले, ज्यांच्यापासून त्यांना महादेव, विठोबा, नारायण आणि काशी ही चार मुले झाली. जिजाबाई त्यांच्या भक्तीमार्गात त्यांच्यासोबत होत्या, परंतु त्या काहीवेळा त्यांच्या वैराग्यामुळे नाराजही होत असत.
तुकारामांचा आध्यात्मिक प्रवास
तुकारामांचा आध्यात्मिक प्रवास हा त्यांच्या वैयक्तिक दुःख आणि समाजातील अन्याय यांच्याशी झगडत विकसित झाला. त्यांना बाबा चैतन्य नावाच्या संताने स्वप्नात ‘रामकृष्ण हरी’ मंत्राची दीक्षा दिली, ज्याने त्यांच्या जीवनाला नवी दिशा मिळाली. त्यांनी पंढरपूरच्या विठ्ठलाला आपले आराध्यदैवत मानले आणि भक्तीमार्ग स्वीकारला.
तुकारामांनी आपल्या अभंगांद्वारे सामान्य माणसाला भक्तीचा सोपा मार्ग दाखवला. त्यांचे अभंग साधे, सुबोध आणि हृदयाला भिडणारे होते. त्यांनी ज्ञानेश्वरी आणि एकनाथी भागवत यासारख्या ग्रंथांचा अभ्यास केला होता, ज्याचा प्रभाव त्यांच्या काव्यावर दिसतो. त्यांचे अभंग संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, एकनाथ आणि कबीर यांच्या विचारांशी जोडलेले होते, परंतु त्यांनी आपल्या कवितेत स्वतःचा अनोखा ठसा उमटवला.
तुकारामांचे अभंग आणि साहित्य
संत तुकारामांनी सुमारे ४,५८३ अभंग रचले, जे तुकाराम गाथा म्हणून ओळखले जातात. त्यांचे अभंग ओवी छंदात रचले गेले असून, त्यात भक्ती, समाजसुधारणा, सत्य आणि नैतिकतेचा संदेश आहे. त्यांच्या काही प्रसिद्ध अभंगांपैकी एक आहे:
जे का रंजले गांजले | त्यासि म्हणे जो आपुले || तोचि साधू ओळखावा | देव तेथेचि जाणावा ||
अर्थ: जो दुःखी आणि पीडित लोकांशी आपलेपणाने वागतो, त्यांची काळजी घेतो, तोच खरा संत आहे. जिथे असा संत असतो, तिथेच खरा देव असतो.
तुकारामांचे अभंग सामाजिक सुधारणांवरही भाष्य करतात. त्यांनी दांभिकता, अंधश्रद्धा आणि सामाजिक विषमता यांच्यावर कठोर शब्दांत टीका केली. त्यांनी सांगितले की, खरा धर्म हा सत्य, प्रामाणिकपणा आणि परोपकार यात आहे. त्यांचे विचार आजही महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत.
वारकरी संप्रदायातील योगदान
संत तुकाराम हे वारकरी संप्रदायाचे प्रमुख आधारस्तंभ होते. त्यांनी विठ्ठल भक्तीला अधिक लोकप्रिय आणि सर्वसामान्यांसाठी सुलभ केले. वारकरी संप्रदायाची काही वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:
- विठ्ठल (पांडुरंग) ही मुख्य उपास्य देवता.
- आषाढी एकादशी आणि कार्तिकी एकादशीला पंढरपूरची वारी.
- नामस्मरण, भजन आणि कीर्तन यांना महत्त्व.
- जातिभेद न मानता सर्वांना समान मानणे.
- साधे राहणीमान आणि सदाचार यांचा पुरस्कार.
तुकारामांनी कीर्तन आणि भजनांच्या माध्यमातून समाजाला एकत्र आणले. त्यांच्या कीर्तनातून ते सामाजिक अन्याय आणि दांभिकता यांच्यावर प्रहार करत. त्यांनी समाजातील दुष्ट प्रवृत्तींविरुद्ध निर्भीडपणे आवाज उठवला आणि सत्याचा मार्ग दाखवला.
तुकाराम आणि छत्रपती शिवाजी महाराज
संत तुकाराम आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्यातील भेट ही एक ऐतिहासिक घटना मानली जाते. असे सांगितले जाते की, तुकारामांनी शिवाजी महाराजांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले आणि त्यांचे आशीर्वाद दिले. काही कथांनुसार, तुकारामांनी शिवाजी महाराजांचे मुघलांपासून रक्षण केले होते. त्यांच्या विचारांचा प्रभाव शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्य स्थापनेतही दिसून येतो.
तुकारामांचा मृत्यू: वाद आणि मान्यता
संत तुकाराम यांचा मृत्यू इ.स. १६५० मध्ये झाला, असे इतिहासकारांचे मत आहे. परंतु त्यांच्या मृत्यूबाबत दोन भिन्न समजुती आहेत:
- सदेह वैकुंठगमन: वारकरी परंपरेनुसार, तुकाराम महाराज पुष्पक विमानात बसून सदेह वैकुंठाला गेले. ही मान्यता १९३६ च्या ‘संत तुकाराम’ चित्रपटातही चित्रित करण्यात आली आहे.
- खुनाचा वाद: काही इतिहासकार आणि संशोधक, जसे की डॉ. आ. ह. साळुंखे, यांनी तुकारामांचा खून झाला असावा, अशी शक्यता व्यक्त केली आहे. याबाबत ठोस पुरावे नसले तरी हा वाद आजही चर्चेत आहे.
या दोन्ही मतांबाबत संशोधकांमध्ये एकमत नाही, परंतु वारकरी संप्रदायात त्यांचे सदेह वैकुंठगमन ही मान्यता अधिक प्रचलित आहे.
तुकारामांचा वारसा
संत तुकाराम यांचे अभंग आणि विचार आजही महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक जीवनात जिवंत आहेत. त्यांच्या अभंगांचे इंग्रजी, फ्रेंच आणि इतर भाषांमध्ये भाषांतर झाले आहे. दिलीप चित्रे यांना त्यांच्या ‘Says Tuka’ या इंग्रजी अनुवादासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला.
त्यांच्या जीवनावर आधारित अनेक चित्रपट आणि नाटके तयार झाली, यापैकी काही उल्लेखनीय आहेत:
- संत तुकाराम (१९३६): विष्णुपंत दामले दिग्दर्शित, हा पहिला मराठी बोलपट. याने राष्ट्रपती पदक जिंकले.
- तुकाराम (१९७३): दादा कोंडके दिग्दर्शित.
- संत तुकाराम (२०१२): चंद्रकांत कुलकर्णी दिग्दर्शित.
तुकारामांचे विचार आणि अभंग आजही शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमात समाविष्ट आहेत. त्यांचे देहू येथील मंदिर आणि पंढरपूरची वारी ही वारकरी संप्रदायाची महत्त्वाची केंद्रे आहेत.
तुकारामांचे काही प्रसिद्ध विचार
- मन करा रे प्रसन्न | सर्व सिद्धीचे कारण ||
- अर्थ: मन प्रसन्न ठेवा, कारण सर्व यश आणि सिद्धी याच्यातून प्राप्त होतात.
- संतकृपा झाली इमारत फळा आली |
- अर्थ: संतांच्या कृपेने आध्यात्मिक प्रगती होते आणि जीवन सफल होते.
- माझे माहेर पंढरी |
- अर्थ: पंढरपूर हे माझे खरे घर आहे, जिथे विठ्ठलाच्या दर्शनाने खरा आनंद मिळतो.
निष्कर्ष
संत तुकाराम महाराज हे केवळ एक संत-कवी नव्हते, तर ते समाजसुधारक आणि आध्यात्मिक मार्गदर्शक होते. त्यांनी आपल्या अभंगांद्वारे सामान्य माणसाला भक्तीचा आणि सत्याचा मार्ग दाखवला. त्यांचे विचार आणि शिकवण आजही प्रासंगिक आहेत आणि लाखो लोकांना प्रेरणा देतात. ‘पुंडलिक वरदे हरी विठ्ठल, श्री ज्ञानदेव तुकाराम, पंढरीनाथ महाराज की जय’ हा जयघोष त्यांच्या अमर कार्याचा साक्षीदार आहे.