संत ज्ञानेश्वर महाराज हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक इतिहासातील एक अजरामर व्यक्तिमत्त्व आहेत. तेराव्या शतकातील हे थोर संत, कवी, तत्त्वज्ञ आणि योगी यांनी मराठी साहित्याला आणि वारकरी संप्रदायाला एक नवीन दिशा दिली. त्यांच्या अल्प आयुष्यात त्यांनी रचलेल्या ज्ञानेश्वरी आणि अमृतानुभव या ग्रंथांनी मराठी भाषेचा आणि भक्ती परंपरेचा पाया भक्कम केला. या लेखात आपण संत ज्ञानेश्वरांचे जीवन, कार्य आणि त्यांचा समाजावर झालेला प्रभाव याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
संत ज्ञानेश्वरांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये (काही अभ्यासकांच्या मते इ.स. १२७१) श्रावण कृष्ण अष्टमीला, श्रीकृष्ण जन्माष्टमीच्या शुभदिनी, महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठणजवळील आपेगाव या गावी गोदावरी नदीच्या काठावर झाला. त्यांचे पूर्ण नाव ज्ञानेश्वर विठ्ठलपंत कुलकर्णी असे होते. त्यांचे वडील विठ्ठलपंत कुलकर्णी हे ब्राह्मण आणि भगवान विठ्ठलाचे उपासक होते, तर त्यांची आई रुक्मिणीबाई या धार्मिक आणि साध्वी स्त्री होत्या.
विठ्ठलपंतांनी लग्नानंतर संन्यास स्वीकारला होता, परंतु गुरूंच्या आज्ञेने ते पुन्हा गृहस्थाश्रमात परतले. यामुळे त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबाला तत्कालीन समाजाने बहिष्कृत केले. ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या तीन भावंडांना—निवृत्तीनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई—यांना समाजाच्या उपेक्षेला सामोरे जावे लागले. अन्न, पाणी यासारख्या मूलभूत गरजा नाकारल्या गेल्या आणि त्यांना अनेक अडचणींचा सामना करावा लागला.
संत ज्ञानेश्वरांचे शिक्षण आणि आध्यात्मिक प्रेरणा
संत ज्ञानेश)वरांचे थोरले बंधू निवृत्तीनाथ हे त्यांचे गुरू होते. निवृत्तीनाथांच्या मार्गदर्शनाखाली ज्ञानेश्वरांनी वेद, उपनिषदे आणि भगवद्गीतेचा अभ्यास केला. त्यांच्या कुशाग्र बुद्धिमत्तेमुळे आणि योगसामर्थ्यामुळे ते लहान वयातच विद्वान बनले. त्यांनी संस्कृत भाषेतील गहन तत्त्वज्ञान मराठी भाषेत सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवले, ज्यामुळे त्यांना “माउली” (आई) ही उपाधी मिळाली.
ज्ञानेश्वरी: मराठी साहित्याचा कळस
संत ज्ञानेश्वरांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे ज्ञानेश्वरी हा भगवद्गीतेवर आधारित मराठी भाषेतील टीकाग्रंथ. वयाच्या अवघ्या १६व्या वर्षी त्यांनी हा ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासा येथे श्रीमहालसा मंदिरात रचला. त्यांनी हा ग्रंथ सांगितला आणि त्यांचे शिष्य सच्चिदानंदबाबांनी तो लिहून घेतला. ज्ञानेश्वरी मध्ये १८ अध्याय आणि सुमारे १०,००० ओव्या आहेत, ज्या मराठीतील पारंपरिक ओवी छंदात रचल्या गेल्या.
ज्ञानेश्वरी हे केवळ भगवद्गीतेचे भाषांतर नाही, तर त्यातील तत्त्वज्ञानाचे सखोल विश्लेषण आणि साध्या भाषेत स्पष्टीकरण आहे. यामुळे संस्कृत भाषेच्या मर्यादित कक्षेत असलेले आध्यात्मिक ज्ञान सामान्य मराठी माणसापर्यंत पोहोचले. ज्ञानेश्वरी मधील शेवटची रचना पसायदान ही सर्व मानवजातीसाठी केलेली प्रार्थना आहे, ज्यामध्ये ज्ञानेश्वरांनी स्वतःसाठी काहीही न मागता विश्वकल्याणाची कामना केली आहे.
पसायदानातील ओवी:
जो जे वांछील तो ते लाहो, प्राणिजात।
विश्वात्मकें देवें येणे वाग्यज्ञें तोषावो।
सत्कार्यी सत्पुरुषी कळोवे सदा सज्जना।
सज्जनांच Aki मिळो येणे पसायदान।।
इतर साहित्यकृती
ज्ञानेश्वरी व्यतिरिक्त, संत ज्ञानेश्वरांनी अमृतानुभव, चांगदेवपासष्टी आणि हरिपाठ या रचनाही केल्या. अमृतानुभव हा अद्वैत वेदांत तत्त्वज्ञानावर आधारित स्वतंत्र ग्रंथ आहे, तर चांगदेवपासष्टी मध्ये त्यांनी योगी चांगदेवांना ६५ ओव्या लिहून आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले. हरिपाठ हे विठ्ठल भक्तीवर आधारित अभंगांचे संकलन आहे. या सर्व रचनांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले.
वारकरी संप्रदायाची स्थापना
संत ज्ञानेश्वरांनी वारकरी संप्रदायाची पायभरणी केली, ज्यामध्ये भगवान विठ्ठलाच्या भक्तीवर आणि साध्या नामस्मरणावर जोर दिला गेला. त्यांनी सर्व जातींतील लोकांना एकत्र आणून समता आणि भक्तीचा संदेश दिला. आजही दरवर्षी आषाढ महिन्यात आळंदी ते पंढरपूर येथे निघणारी वारी ही त्यांच्या वारशाची जिवंत परंपरा आहे.
संजीवन समाधी आणि वारसा
इ.स. १२९६ मध्ये, वयाच्या अवघ्या २१व्या वर्षी, संत ज्ञानेश्वरांनी आळंदी येथे संजीवन समाधी घेतली. त्यांच्या समाधीचे वर्णन संत नामदेवांनी हृदयस्पर्शी शब्दांत केले आहे. त्यांच्या निधनानंतर त्यांच्या भावंडांनीही वर्षभरातच आपली जीवनयात्रा संपवली.
संत ज्ञानेश्वरांचा वारसा संत एकनाथ, तुकाराम आणि नामदेव यांसारख्या संत-कवींना प्रेरणा देत राहिला. त्यांच्या रचनांनी मराठी साहित्याला एक नवी उंची दिली आणि मराठी भाषेचा गौरव वाढवला.
संत ज्ञानेश्वरांचे योगदान आणि प्रभाव
- मराठी भाषेचा गौरव: संस्कृतच्या वर्चस्वाला आव्हान देत ज्ञानेश्वरांनी मराठीतून तत्त्वज्ञान सामान्यांपर्यंत पोहोचवले.
- आध्यात्मिक समता: त्यांनी सर्वांना समानतेने भक्तीचा मार्ग दाखवला आणि जातीभेद नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला.
- साहित्यिक क्रांती: ज्ञानेश्वरी आणि इतर रचनांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले आणि ते आजही अभ्यासले जाते.
- वारकरी परंपरा: त्यांनी स्थापन केलेला वारकरी संप्रदाय आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतो.
निष्कर्ष
संत ज्ञानेश्वर महाराज हे मराठी साहित्य आणि संस्कृतीचे एक अढळ रत्न आहेत. त्यांनी आपल्या अल्प आयुष्यात मराठी भाषेला आणि आध्यात्मिक विचारांना एक नवीन उंची दिली. ज्ञानेश्वरी आणि पसायदान यांसारख्या रचना आजही विश्वकल्याणाचा संदेश देतात. त्यांचे जीवन आणि कार्य प्रत्येक मराठी माणसासाठी अभिमान आणि प्रेरणास्थान आहे.