अहमदनगर हे महाराष्ट्रातील एक ऐतिहासिक शहर आहे. या शहराला वैभवशाली इतिहास लाभला असून, अहमदनगर किल्ला हा या शहराचे एक महत्त्वाचे प्रतीक आहे. सुमारे 500 वर्षांपूर्वी बांधण्यात आलेला हा किल्ला निजामशाहीच्या काळातील वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे. चला तर मग, या किल्ल्याच्या इतिहासाची एक रोमांचक सफर करूया!
अहमदनगर किल्ल्याचा इतिहास
अहमदनगर शहराची स्थापना करण्यापूर्वीच निजामशाहीचे संस्थापक अहमद बादशहशहा यांनी सन 1490 मध्ये या किल्ल्याचे बांधकाम केले होते. सुरुवातीला हा किल्ला मातीचा होता, पण नंतर 1559 साली हुसेन निजाम शहा यांच्या काळात त्याचे भक्कम बांधकाम सुरू झाले. हे बांधकाम पूर्ण होण्यास 4 वर्षे लागली आणि अखेर 1562 मध्ये ते पूर्ण झाले.
या किल्ल्याला 24 बुरुज असून, एक मोठा दरवाजा आणि तीन लहान दरवाजे आहेत. किल्ल्याभोवती 18 फूट रुंद आणि 9 फूट खोल असा खंदक आहे. या खंदकात नेहमीच पाणी असायचे. किल्ल्याच्या तटबंदीवर काळ्या दगडांची बांधणी केलेली असून, कोटच्या वरच्या बाजूला विटांची बांधणी आहे.
निजामशाही काळातील किल्ला
निजामशाही सुलतानांच्या काळात हा किल्ला अभेद्य मानला जात असे. 1596 मध्ये अकबराने अहमदनगरवर आक्रमण केले असता चांद बीबीने या किल्ल्याचे रक्षण केले होते. पण 1600 साली अकबराने पुन्हा हल्ला चढवला आणि किल्ला मोगलांच्या ताब्यात गेला.
औरंगजेबाचा मृत्यू 20 फेब्रुवारी 1707 रोजी या किल्ल्यात झाला. त्यानंतर 1724 मध्ये किल्ला निजामांकडे गेला. 1759 मध्ये मराठ्यांनी तो जिंकला आणि नंतर 1790 मध्ये त्याचा ताबा सिंधियांकडे गेला.
ब्रिटिश काळातील किल्ला
1803 मध्ये दुसऱ्या आँग्ल-मराठा युद्धादरम्यान आर्थर वेलस्लीने मराठ्यांचा पराभव केला आणि ईस्ट इंडिया कंपनीच्या ताब्यात हा किल्ला आला. ब्रिटिशांनी या किल्ल्याचा वापर तुरुंग म्हणून केला.
क्विट इंडिया ठराव संमत केल्यानंतर जवाहरलाल नेहरू, अबुल कलाम आझाद, सरदार पटेल आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे इतर 9 सदस्य यांना ब्रिटिशांनी जवळपास 3 वर्षे या किल्ल्यात डांबून ठेवले होते. या काळात पंडित नेहरूंनी त्यांचे लोकप्रिय पुस्तक “द डिस्कवरी ऑफ इंडिया” लिहिले.
याच काळात काँग्रेस नेते मौलाना अबुल कलाम आझाद यांनी “गुबार-ए-खातिर” हे उर्दू साहित्यातील पत्ररूप निबंधांचे उत्कृष्ट उदाहरण मानले जाणारे पुस्तक संकलित केले. ओडिशाचे पहिले मुख्यमंत्री आणि विभाजित मुंबई राज्याचे माजी राज्यपाल हरेकृष्ण महताब यांनीही याच वेळी ओडिया भाषेत ओडिशाच्या इतिहासाची तीन खंड संकलित केली.
आजचा किल्ला
सध्या हा किल्ला भारतीय लष्कराच्या आर्मर्ड कॉर्प्सच्या प्रशासनाखाली आहे. किल्ल्यातील काही खोल्यांचे संग्रहालयात रूपांतर करण्यात आले आहे. अहमदनगर शहरापासून पश्चिमेला एक तोफेच्या अंतरावर असलेल्या पेठेत किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे. हे प्रवेशद्वार एका लहान अर्धवर्तुळाकार बांधकामाने संरक्षित केले आहे.
महत्त्वाचे वैशिष्ट्ये
- 24 बुरुज असलेला भव्य किल्ला
- 500 वर्षांचा वैभवशाली इतिहास
- निजामशाही वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना
- भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील महत्त्वाचे ठिकाण
- पंडित नेहरू, मौलाना आझाद यांच्या साहित्य निर्मितीचे साक्षीदार
- आजही भारतीय लष्कराच्या ताब्यात असलेला ऐतिहासिक वारसा
अशा प्रकारे अहमदनगर किल्ला हा केवळ वास्तू नसून, महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा दुवा आहे. पाच शतकांहून अधिक काळ उभा असलेला हा किल्ला अनेक ऐतिहासिक घटनांचा साक्षीदार आहे. म्हणूनच या किल्ल्याला भेट देणे, म्हणजे इतिहासाच्या पानांमध्ये एक रोमांचक प्रवास करण्यासारखे आहे.
अहमदनगर शहराचा इतिहास
अहमदनगर शहराचा प्राचीन इतिहास इ.स.पू. 240 पासून सुरू होतो, जेव्हा मौर्य सम्राट अशोकाच्या संदर्भात या परिसराचा उल्लेख आढळतो. सुरुवातीला हे शहर फार महत्त्वाचे नव्हते, पण जुन्नर आणि पैठण यांच्यामधील महत्त्वाच्या मार्गावर वसलेली छोटी गावे होती.
इ.स.पू. 90 ते इ.स. 300 पर्यंत अंध्रभृत्य राजांनी या भागावर राज्य केले. त्यानंतर इ.स. 400 पर्यंत राष्ट्रकूट राजवंशाने अहमदनगरवर राज्य केले. इ.स. 670 पर्यंत प्रारंभिक चालुक्य आणि पश्चिम चालुक्य राजांनी येथे राज्य केले. इ.स. 670 ते 973 पर्यंत पुन्हा राष्ट्रकूटांनी अहमदनगरवर अधिपत्य गाजवले.
इ.स. 973 ते 1190 पर्यंत पश्चिम चालुक्यांनी अहमदनगरवर राज्य केले. अकोला तालुक्यातील हरिश्चंद्रगडावरील लेणी आणि मंदिर या काळात कोरली गेली. त्यानंतर इ.स. 1170 ते 1310 पर्यंत देवगिरीच्या यादवांनी अहमदनगरवर राज्य केले. यादवांची राजधानी देवगिरी (आधुनिक दौलताबाद) ही अहमदनगरपासून 74 मैल उत्तर-पूर्वेला होती.
या काळातील सर्वात नामांकित मंत्री आणि राज्यकर्ता होते हेमाद्री. त्यांनी मोडी लिपीची (इंग्रजीप्रमाणे लिहिण्याजोगी लिपी) निर्मिती केली, जी अजूनही बुद्धिमंतांकडून अभ्यासली जाते. चुना आणि मसाला न वापरता इमारती बांधण्याची कल्पना हेमाद्री यांनीच मांडली.
निजामशाही राजवट (1490-1636)
अहमद निजाम शहा पहिला (1490-1510) यांनी 1490 मध्ये अहमदनगर शहराची स्थापना केली आणि त्याच वर्षी किल्ल्याचे बांधकामही सुरू केले. अहमद निजाम शहा हे निजामशाही घराण्याचे संस्थापक होते.
हुसेन निजाम शहा (1553-1565) यांनी वडिलांच्या मृत्यूनंतर गादीवर आले. 1562 मध्ये त्यांनी किल्ल्याचे भक्कम बांधकाम पूर्ण केले.
1596 मध्ये अकबराने अहमदनगरवर स्वारी केली, पण चांद बीबीने किल्ल्याचे यशस्वीरित्या रक्षण केले. पण 1600 साली अकबराने पुन्हा हल्ला केला आणि किल्ला जिंकला. बहादूरला अटक करून दिल्लीला पाठवले गेले आणि नंतर ग्वाल्हेरच्या किल्ल्यात कैद करण्यात आले. मग अकबर बादशहाने खानदेश आणि अहमदनगर प्रिन्स दानियालला दिले.
मुर्तजा निजाम शहा (1600-1613) यांनी अकबराने नेमलेल्या अधिकाऱ्यांना मानायला नकार दिला. 1636 मध्ये शहा अलीचा मुलगा मुर्तजा याला राजा घोषित करून निजामशाहीचा अंत झाला.
मोगल किंवा दिल्लीची सत्ता (1636-1759)
मराठा राजा शिवाजी महाराजांनी उदयास येऊन अहमदनगर आणि परिसरावर हल्ले चढवले. मोगलांसाठी शिवाजी हे नियमित दहशत होते. शिवाजींकडे मोठे सैन्य नसले तरी, त्यांच्या सैन्याने गनिमी कावा करून मोगल सैन्याला त्रस्त केले.
शहाजहानने 1636 आणि पुन्हा 1650 मध्ये अहमदनगरवर स्वारी केली. 1659 मध्ये औरंगजेबाने शहाजहानला अटक केली आणि त्याला किल्ल्यात डांबून ठेवले. औरंगजेब 1681 मध्ये दक्षिणेत आला आणि 1707 पर्यंत तेथेच राहिला. 20 फेब्रुवारी 1707 रोजी औरंगजेबाचा मृत्यू अहमदनगर किल्ल्यात झाला.
मराठा काळ (1759-1790)
1759 मध्ये मराठा पेशव्यांनी अहमदनगर जिंकले. 1790 पर्यंत मराठ्यांचे अहमदनगरवर नियंत्रण होते. या काळात मराठ्यांनी किल्ल्याची दुरुस्ती केली आणि त्याला अभेद्य बनवले.
ब्रिटिश काळ (1803-1947)
1803 मध्ये ब्रिटिशांनी मराठ्यांचा पराभव केला आणि अहमदनगर ताब्यात घेतले. ब्रिटिशांनी किल्ल्याचा वापर तुरुंग म्हणून केला. 1857 च्या उठावानंतर, ब्रिटिशांनी बंडखोरांना या किल्ल्यात कैद केले.
1942 मध्ये भारत छोडो आंदोलनादरम्यान, ब्रिटिशांनी अनेक भारतीय नेत्यांना या किल्ल्यात कैद केले होते. पंडित नेहरू, सरदार पटेल, मौलाना आझाद यांच्यासह अनेक नेत्यांनी येथे वेळ घालवला. पंडित नेहरूंनी येथेच “द डिस्कवरी ऑफ इंडिया” हे पुस्तक लिहिले.
स्वातंत्र्योत्तर काळ
1947 मध्ये भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर, भारतीय लष्कराने किल्ल्याचा ताबा घेतला. सध्या किल्ला भारतीय लष्कराच्या आर्मर्ड कॉर्प्सच्या नियंत्रणाखाली आहे. किल्ल्यातील काही भाग संग्रहालयात रूपांतरित करण्यात आले आहेत.
अशा प्रकारे, अहमदनगर किल्ला हा महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण ठिकाण आहे. बदलत्या काळानुसार अनेक सत्ताधीशांनी या किल्ल्यावर राज्य केले, पण किल्ला मात्र आजही अढळ उभा आहे. पाच शतकांहून अधिक काळ टिकून राहिलेला हा किल्ला म्हणजे इतिहासाची एक झलक आहे.
या किल्ल्याला भेट देणे, म्हणजे इतिहासाच्या पानांमध्ये एक रोमांचक प्रवास करण्यासारखे आहे. प्रत्येक बुरुज, प्रत्येक दगड आपल्याला इतिहासाच्या गोष्टी सांगतो. म्हणूनच, महाराष्ट्रात येताना अहमदनगर किल्ल्याला भेट देणे अवश्य टाळू नका. निश्चितच तुम्हाला या किल्ल्याच्या इतिहासाने प्रभावित केले जाईल आणि महाराष्ट्राच्या वैभवशाली परंपरेचा अनुभव घेता येईल.
