सज्जनगड हा किल्ला महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात वसलेला आहे. हा किल्ला “चांगल्या लोकांचा किल्ला” म्हणून ओळखला जातो. १८ व्या शतकातील संत रामदास स्वामींचे हे अंतिम विश्रांतीस्थान आहे. संत रामदासांचे उपदेश आणि दासबोध सारख्या ग्रंथातील लेखन आजही महाराष्ट्रात अनेकांकडून वाचले जाते व अनुसरले जाते. त्यामुळे सज्जनगड हे एक लोकप्रिय तीर्थस्थान बनले आहे.
इतिहास
हा किल्ला इ.स. १३४७ ते १५२७ दरम्यान बहामनी सत्ताधीशांनी बांधला होता. नंतर १५२७ ते १६८६ या काळात तो आदिलशाही घराण्याच्या ताब्यात होता. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी २ एप्रिल १६७३ रोजी हा किल्ला आदिलशाहकडून जिंकून घेतला. यापूर्वी परळी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या किल्ल्याचे नाव बदलून सज्जनगड असे ठेवण्यात आले.
१७०० साली हा किल्ला मोगलांच्या ताब्यात गेला आणि त्यांनी त्याचे नाव नवरोस तारा असे ठेवले. पण काही वर्षांतच मराठ्यांनी हा किल्ला पुन्हा ताब्यात घेतला. १८१८ मध्ये ब्रिटिशांनी मराठा साम्राज्याचा अंत केल्यानंतरही हा किल्ला मराठ्यांच्या हातात राहिला.
वर्तमान काळ
सद्गुरू श्री समर्थ रामदास स्वामी यांच्या समाधीची व किल्ल्याची देखभाल ‘श्री रामदास स्वामी संस्थान’ करते. या ट्रस्टची स्थापना ४०० वर्षांपूर्वी झाली होती. तसेच ‘श्री समर्थ सेवा मंडळ सज्जनगड’ देखील किल्ल्याची देखभाल करते.
किल्ल्यावरील विश्वस्तांचे दैनंदिन कार्य सकाळची प्रार्थना, अभिषेक, पूजा, महा नैवेद्य, भजन आणि संत रामदासांनी लिहिलेले श्रीमद् दासबोध वाचन यांचा समावेश असतो. किल्ला भाविकांसाठी सकाळी ५ ते रात्री ९ वाजेपर्यंत खुला असतो. या वेळेच्या आत प्रवेश व बाहेर पडणे मर्यादित असते.
दुपारी व रात्री भाविकांना श्री समर्थ सेवा मंडळ सज्जनगड आणि संस्थानकडून मोफत अन्न (प्रसाद) दिले जाते. रात्री किल्ल्यावर मुक्कामाला राहू इच्छिणाऱ्या भाविकांसाठी मोफत निवासाची सोय उपलब्ध आहे. दरवर्षी शिवजयंतीच्या दिवशी हजारो भाविक पायी चालत किल्ल्यावर जातात.
प्रवास
वाहनाने किल्ल्याच्या शिखरावर पोहोचणे शक्य आहे. तिथून किल्ल्याच्या प्रवेशद्वारापर्यंत पोहोचण्यासाठी अंदाजे दोनशे तीस पायऱ्या चढाव्या लागतात. सातारा शहरापासून हा किल्ला अगदी १८ किमी अंतरावर आहे. सातारा राजवाडा या प्रसिद्ध भागातून ऑटोरिक्षा किंवा बस भाड्याने घेऊ शकता. मुंबईपासून NH48 (पूर्वीचा NH4) महामार्गाने हे अंतर २७३ किमी आहे.
गडावरील ठिकाणे
रामदास स्वामी समाधी
संत रामदास स्वामींची समाधी सज्जनगडावर आहे. ते इथेच १६८१ साली महासमाधी घेतली. समाधीभोवती सुंदर मंदिर बांधण्यात आले आहे. रामदास स्वामींच्या पादुका देखील येथे ठेवल्या आहेत.
श्रीधर स्वामी पादुका
रामदास स्वामींचे गुरू श्रीधर स्वामी यांच्या पादुका सज्जनगडावर आहेत. त्यांच्या स्मरणार्थ येथे एक मंदिर उभारण्यात आले आहे.
चित्रदालन
सज्जनगडावर एक सुंदर चित्रदालन आहे. येथे रामदास स्वामींच्या जीवनावरील विविध प्रसंगांची भित्तिचित्रे रेखाटली आहेत. ही चित्रे पाहण्यासारखी आहेत.
किल्ल्याचा दरवाजा
सज्जनगडाचा मुख्य दरवाजा खूप भव्य आहे. हा दगडी दरवाजा उंच कळसाकृती आहे. दरवाजावर सुंदर कोरीव काम केलेले आहे.
वैशिष्ट्यपूर्ण खिडकी
किल्ल्यावर एक वैशिष्ट्यपूर्ण खिडकी आहे. ही खिडकी एका मोठ्या दगडात कोरली गेली आहे. ही खिडकी पाहण्यासारखी आहे.
मारुती मंदिर
सज्जनगडावर एक प्राचीन मारुती मंदिर आहे. हे मंदिर रामदास स्वामींच्या काळातील मानले जाते. मंदिरात हनुमानाची सुंदर मूर्ती आहे.
पाण्याचे टाके
किल्ल्यावर मोठे पाण्याचे टाके आहे. हे टाके पाण्याचा साठा करण्यासाठी वापरले जात असे. आजही हे टाके पाहण्यासारखे आहेत.
पायथ्याशी असलेली मंदिरे
सज्जनगडाच्या पायथ्याशी परळी गावालगत केदारेश्वर महादेव व विरूपाक्ष मंदिर अशी दोन प्राचीन मंदिरे आहेत. या मंदिरांमधील कोरीव शिल्प पाहण्याजोगे आहे.
सज्जनगडावरील सण-उत्सव
सज्जनगडावर वर्षभर विविध सण-उत्सव साजरे केले जातात. यामध्ये रामनवमी, गुरुपौर्णिमा, दसरा, दिवाळी आणि शिवजयंती प्रमुख आहेत. या सणांच्या दिवशी हजारो भाविक सज्जनगडावर येतात.
जवळील पर्यटनस्थळे
सज्जनगडाच्या आसपास अनेक पर्यटनस्थळे आहेत. यामध्ये प्रतापगड किल्ला, अजिंक्यतारा किल्ला, महाबळेश्वर, पंचगंगा नदी, कास पठार आणि थेऊर धरण प्रमुख आहेत. या ठिकाणांना भेट देऊन पर्यटक आनंद घेऊ शकतात.
सज्जनगडाचे महत्व
सज्जनगड हे केवळ एक ऐतिहासिक ठिकाण नाही, तर ते एक महत्वाचे आध्यात्मिक केंद्र आहे. संत रामदास स्वामींच्या शिकवणुकीमुळे व त्यांच्या समाधीमुळे या ठिकाणाला विशेष महत्व प्राप्त झाले आहे.
रामदास स्वामींनी समाजात सद्गुणांचा प्रसार केला. त्यांनी लोकांना चांगले आचरण, नीतिमत्ता आणि मानवतेचे धडे दिले. त्यांच्या शिकवणुकींमुळे अनेकांचे जीवन प्रकाशमय झाले.
रामदास स्वामींनी लिहिलेला ‘दासबोध’ हा ग्रंथ मराठी साहित्यातील एक अमूल्य ठेवा आहे. या ग्रंथात जीवनाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. दासबोधातील शिकवणुकी आजही तितक्याच प्रासंगिक आहेत.
सज्जनगडावरील रामदास स्वामींची समाधी हे त्यांच्या भक्तांसाठी श्रद्धेचे ठिकाण आहे. वर्षभर लाखो भाविक येथे येऊन त्यांना अभिवादन करतात. रामदास स्वामींच्या आठवणी जागवण्यासाठी व त्यांच्या शिकवणुकींचा प्रसार करण्यासाठी सज्जनगड नेहमीच प्रेरणास्थान ठरत आहे.
महत्त्वाचे मुद्दे
- सज्जनगड म्हणजे “चांगल्या लोकांचा किल्ला”
- हा किल्ला संत रामदास स्वामींचे अंतिम विसावास्थान आहे
- किल्ल्याचा इतिहास बहामनी, आदिलशाही, मराठे आणि मोगल अशा अनेक राजवटींशी निगडित आहे
- आज किल्ल्याची देखभाल श्री रामदास स्वामी संस्थान आणि श्री समर्थ सेवा मंडळ करते
- किल्ला भाविकांसाठी सकाळी 5 ते रात्री 9 वाजेपर्यंत खुला असतो
- भाविकांसाठी मोफत अन्न आणि निवासाची सोय केली जाते
- शिवजयंतीच्या दिवशी हजारो भाविक पायी चालत या स्थळी येतात
निष्कर्ष
सज्जनगड हा किल्ला म्हणजे इतिहास, अध्यात्म आणि निसर्गसौंदर्य यांचा अप्रतिम संगम आहे. इथे येणाऱ्या प्रत्येकाला काहीतरी नवीन शिकण्याची, अनुभवण्याची संधी मिळते.
संत रामदास स्वामींच्या पावन स्मृती जपणारा हा किल्ला म्हणजे एक प्रेरणादायी ठिकाण आहे. सज्जनगडाला भेट देऊन आपण आपल्या जीवनात सकारात्मकता आणू शकतो. म्हणूनच सज्जनगडाकडे वाटचाल करणे हे प्रत्येकासाठी एक यजमानीचे काम ठरावे.
