संत तुकाराम महाराज हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत लोकप्रिय आणि प्रभावशाली संत होते. त्यांनी आपल्या अभंगातून आणि कीर्तनातून समाजप्रबोधन केले. तुकारामांचा जन्म १६०८ साली पुणे जिल्ह्यातील देहू गावात झाला. त्यांचे वडील बोल्होबा आणि आई कनकाई हे दोघेही भक्तिमार्गी होते.
तुकारामांचे बालपण
तुकाराम लहानपणापासूनच भक्तिमार्गाकडे ओढले गेले. त्यांना शिक्षण घेण्यात फारसे रस नव्हते. ते नेहमी विठ्ठलाच्या भक्तीत मग्न असत. वयाच्या १७व्या वर्षी त्यांच्या आई-वडिलांचे निधन झाले. त्यानंतर त्यांनी आपल्या कुटुंबाची जबाबदारी उचलली.
संसाराचा त्याग
तुकारामांनी लग्न केले आणि त्यांना मुलेही झाली. पण १६३२ साली महाराष्ट्रात मोठा दुष्काळ पडला. या दुष्काळात तुकारामांची पत्नी आणि मुले यांचा मृत्यू झाला. या दु:खद घटनेमुळे तुकारामांच्या मनावर खूप परिणाम झाला. त्यांनी संसाराचा त्याग करून संन्यास घेतला आणि भक्तीमार्गाचा स्वीकार केला.
अभंग रचना
तुकारामांनी आपल्या अनुभवातून अभंग रचना सुरू केली. त्यांचे अभंग हे मराठी भाषेतील एक महत्त्वाचे योगदान आहे. त्यांनी सुमारे ४००० अभंग लिहिले असावेत असा अंदाज आहे. त्यांच्या अभंगांमधून विठ्ठल भक्ती, नैतिक मूल्ये आणि समाजप्रबोधन यांचा उत्कट आविष्कार झाला आहे.
तुकारामांचे काही प्रसिद्ध अभंग:
- सकळ शास्त्रांचा विचार। अंती इतकाचि निर्धार ॥
- पुण्य पऱउपकार पाप ते परपीडा । आणीक नाही जोडा दुजा यासी ॥
- वेद अनंत बोलिला । अर्थ इतकाचि शोधिला ॥
- संतांचा संग तोचि स्वर्गवास । नर्क तो उदास अनर्गळा ॥
कीर्तन आणि प्रवचने
तुकारामांनी अभंग रचनेबरोबरच कीर्तन आणि प्रवचनांद्वारे लोकांमध्ये भक्तीचा प्रसार केला. त्यांच्या प्रवचनांमधून त्यांनी सामाजिक समतेचा पुरस्कार केला. ते म्हणत, “यारे यारे लहानथोर, याती भलती नारी नर“. अर्थात जातीभेद, लिंगभेद यावर त्यांचा विश्वास नव्हता.
तुकारामांचे समाजकार्य
तुकारामांनी आपल्या काळातील अनिष्ट रूढी आणि परंपरा यांच्या विरोधात आवाज उठवला. ते सती प्रथा, जातीभेद, अस्पृश्यता अशा कुप्रथांविरोधात बोलत असत. समाजातील दुर्बल घटकांना न्याय मिळवून देण्यासाठी ते प्रयत्नशील होते.
तुकारामांचे साहित्यिक कार्य
तुकारामांनी अभंग रचनेबरोबरच गद्य लेखनही केले आहे. त्यांचे गद्य लेखन ‘तुकाराम गाथा‘ या नावाने प्रसिद्ध आहे. गाथेत त्यांनी आपल्या अनुभवांची नोंद केली आहे. तसेच त्यांनी काही पत्रेही लिहिली आहेत.
तुकारामांचे अंतिम दिवस
तुकारामांनी आपल्या अखेरच्या दिवसांमध्ये काही अद्भुत घटना घडल्याचे सांगितले जाते. इ.स. १६४९ मध्ये कार्तिक एकादशीच्या दिवशी ते आपल्या शिष्यांसह इंद्रायणी नदीवर गेले. तेथे त्यांनी आपली गाथा नदीत बुडवली आणि ते स्वत: अंतर्धान पावले असे मानले जाते. तुकारामांच्या या अंतर्धानानंतर त्यांचे शिष्य व अनुयायी मोठ्या प्रमाणात शोकाकुल झाले.
तुकारामांचे महत्त्व
संत तुकाराम महाराज यांचे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक जीवनावर खूप मोठे योगदान आहे. त्यांनी आपल्या साहित्याद्वारे आणि प्रवचनांद्वारे समाजात मोठी जागृती निर्माण केली. त्यांनी मराठी भाषेला एक नवीन उंची दिली. तुकारामांचे विचार आजही तितकेच प्रासंगिक आणि मार्गदर्शक आहेत.
तुकारामांच्या कार्याचा प्रभाव:
- वारकरी संप्रदायाची परंपरा त्यांनी अधिक बळकट केली.
- अभंग हा मराठी साहित्य प्रकार लोकप्रिय करण्यात त्यांचा सिंहाचा वाटा आहे.
- सामाजिक समता आणि एकात्मतेचा पुरस्कार करून त्यांनी समाजात जागृती निर्माण केली.
- मराठी भाषेला त्यांनी नवे परिमाण दिले. लोकभाषेतून उच्च प्रतीचे साहित्य निर्माण केले.
तुकारामांवरील साहित्य
तुकारामांच्या जीवनावर आणि कार्यावर अनेक पुस्तके, लेख, कादंबऱ्या लिहिल्या गेल्या आहेत. त्यांच्या अभंगांचे अनेक संग्रह प्रकाशित झाले आहेत. तसेच त्यांच्या जीवनावर ‘संत तुकाराम‘ हा चित्रपटही १९३६ साली प्रदर्शित झाला होता.
तुकारामांवरील काही महत्त्वाचे साहित्य:
- अभंगवाणी प्रसिद्ध तुकयाची (ग.बा. सरदार)
- तुका झाला पांडुरंग (कादंबरी, भा.द. खेर)
- तुका म्हणे (डॉ. सदानंद मोरे)
- तुकारामाचे निवडक १०० अभंग (डॉ. दिलीप चित्रे)
- संत तुकाराम (१९३६ चा चित्रपट)
निष्कर्ष
संत तुकाराम महाराज हे केवळ एक संत नव्हते तर ते एक महान समाजसुधारक, विचारवंत आणि कवी होते. त्यांनी आपल्या साहित्याद्वारे आणि कार्याद्वारे समाजात मोठी क्रांती घडवून आणली. त्यांनी मानवतेचा, प्रेमाचा आणि भक्तीचा संदेश दिला. त्यांचे विचार आणि शिकवण आजही आपल्याला प्रेरणा देत आहेत. म्हणूनच तुकाराम महाराज हे महाराष्ट्राचे लोकसंत म्हणून ओळखले जातात.
तुकारामांच्या जीवनातील प्रसंगांची माहिती देणारे हे लेख वाचकांसाठी नक्कीच उपयुक्त ठरतील. तुकारामांच्या अभंगातून आणि विचारातून प्रेरणा घेऊन आपण आपले जीवन अधिक सार्थकी लावू शकतो. संत तुकाराम महाराज यांच्या कार्याबद्दल आणि व्यक्तिमत्त्वाबद्दल जाणून घेणे म्हणजे खऱ्या अर्थाने एक प्रेरणादायी अनुभव ठरेल.
FAQ
संत तुकाराम महाराजांना दोन मुले होती, नावे नारायण आणि महादेव.
संत तुकाराम महाराजांना एकूण दोन बायका होत्या. पहिली बायको रखुमाई आणि दुसरी अवळी.
ब्राह्मण समुदायातील अनेक लोक संत तुकारामांना त्रास देत होते, कारण ते वेदांच्या परम्परागत अध्ययन पद्धतीवर प्रश्न विचारले. त्यांच्या अभिप्रेत विरोधी म्हणजेच रामे शास्त्री.
त्यांचे पूर्ण नाव ‘तुकाराम गोपाळ आंभिले’ होते.
संत तुकाराम महाराजांच्या पहिल्या पत्नीचे नाव ‘रखुमाई’ होते.
