जयंत नारळीकर: खगोलशास्त्रज्ञ आणि मराठी साहित्यविश्वातील तेजस्वी तारा

डॉ. जयंत विष्णू नारळीकर हे भारतातील एक सुप्रसिद्ध खगोलशास्त्रज्ञ, विज्ञानप्रसारक आणि मराठी साहित्यविश्वातील नावाजलेले लेखक होते. त्यांचे खगोलशास्त्रातील संशोधन, विज्ञानकथा आणि आत्मचरित्र यांनी मराठी आणि जागतिक पातळीवर त्यांना मान्यता मिळवून दिली. या ब्लॉग लेखात आपण त्यांच्या जीवनाविषयी, कार्याविषयी आणि योगदानाविषयी सोप्या आणि स्पष्ट मराठी भाषेत माहिती घेऊ.

जयंत नारळीकर यांचा परिचय

पूर्ण नाव: जयंत विष्णू नारळीकर
जन्म: १९ जुलै १९३८, कोल्हापूर, महाराष्ट्र
मृत्यू: २० मे २०२५, पुणे, महाराष्ट्र
क्षेत्र: खगोलशास्त्र, विज्ञान लेखन, विज्ञानकथा
पुरस्कार: पद्मभूषण (१९६५), पद्मविभूषण (२००४), महाराष्ट्र भूषण (२०१२), साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४), यूनेस्कोचा कालिंग पुरस्कार (१९९६)

जयंत नारळीकर यांनी खगोलशास्त्रातील संशोधनासोबतच विज्ञानाला सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी भाषांमध्ये लेखन केले. त्यांनी विज्ञानकथा आणि लोकप्रिय विज्ञान लेखनातून विज्ञानाला रंजक आणि सुलभ केले.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

जयंत नारळीकर यांचा जन्म कोल्हापूर येथे एका शैक्षणिक कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील, विष्णू वासुदेव नारळीकर, बनारस हिंदू विद्यापीठात गणिताचे प्राध्यापक आणि विभागप्रमुख होते, तर आई सुमती नारळीकर संस्कृतच्या अभ्यासक होत्या. त्यांचे मामा वसंत शंकर हुजूरबझार हे सुप्रसिद्ध सांख्यिकीशास्त्रज्ञ होते. या बौद्धिक वातावरणात जयंत यांचे बालपण गेले.

• शालेय शिक्षण: जयंत यांनी वाराणसी येथील सेंट्रल हिंदू कॉलेज (आता सेंट्रल हिंदू बॉईज स्कूल) मधून शालेय शिक्षण पूर्ण केले.
• पदवी शिक्षण: त्यांनी १९५७ मध्ये बनारस हिंदू विद्यापीठातून विज्ञान शाखेत बी.एस्सी. पदवी प्राप्त केली.
• उच्च शिक्षण: त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून गणितात बी.ए. (१९५९) आणि पीएच.डी. (१९६३) प्राप्त केली. त्यांच्या पीएच.डी.च्या मार्गदर्शक प्रख्यात खगोलशास्त्रज्ञ सर फ्रेड हॉयल होते.

केंब्रिज येथे शिक्षण घेताना त्यांनी १९५९ मध्ये गणिताच्या ट्रायपॉस परीक्षेत सीनियर रँग्लर हा मान मिळवला आणि १९६२ मध्ये स्मिथ प्राइज जिंकले. १९६० मध्ये त्यांना खगोलशास्त्रातील टायसन मेडल मिळाले.

खगोलशास्त्रातील योगदान

जयंत नारळीकर यांनी खगोलशास्त्रात महत्त्वपूर्ण संशोधन केले, विशेषतः विश्वरचनाशास्त्र (Cosmology) या क्षेत्रात. त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध योगदान म्हणजे हॉयल-नारळीकर सिद्धांत. हा सिद्धांत त्यांनी सर फ्रेड हॉयल यांच्यासोबत १९६४ मध्ये मांडला, ज्यामध्ये विश्वाच्या स्थिर अवस्था सिद्धांतावर (Steady State Theory) आधारित गुरुत्वाकर्षण आणि विश्वनिर्मितीच्या प्रक्रियेचे गणितीय विवरण केले. या सिद्धांताने बिग बँग सिद्धांताला पर्यायी दृष्टिकोन मांडला.

• संस्थात्मक योगदान:
  • १९७२ मध्ये ते टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (TIFR) प्राध्यापक म्हणून रुजू झाले, जिथे त्यांनी सैद्धांतिक खगोलभौतिकी गटाचे नेतृत्व केले.
  • १९८८ मध्ये त्यांनी पुण्यात आंतर-विद्यापीठीय खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी केंद्र (IUCAA) स्थापन केले आणि त्याचे पहिले संचालक म्हणून काम पाहिले.
  • १९९४-१९९७ दरम्यान ते आंतरराष्ट्रीय खगोलशास्त्र संघटनेच्या (IAU) विश्वरचनाशास्त्र आयोगाचे अध्यक्ष होते.
• प्रकाशने:
  • A Different Approach to Cosmology (२०००, फ्रेड हॉयल आणि जी. बर्ब्रिज यांच्यासह)
  • Facts and Speculations in Cosmology (२००८, जी. बर्ब्रिज यांच्यासह)
  • An Introduction to Cosmology (Cambridge University Press)
  • From Black Clouds to Black Holes (World Scientific Publishing)

साहित्य आणि विज्ञानप्रसार

जयंत नारळीकर यांनी विज्ञानाला सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवण्यासाठी लेखनाचा प्रभावी माध्यम म्हणून वापर केला. त्यांनी मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी भाषांमध्ये विज्ञानकथा, लोकप्रिय विज्ञान लेख, आत्मचरित्र आणि पाठ्यपुस्तके लिहिली. त्यांचे लेखन सोपे, रंजक आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या अचूक आहे.

मराठी साहित्यातील योगदान

• विज्ञानकथा: नारळीकरांनी मराठी साहित्यात विज्ञानकथांचा पाया रचला. त्यांच्या कथा विज्ञान आणि कल्पनाशक्तीचा सुंदर संगम आहेत.
  • यक्षांची देणगी
  • व्हायरस
  • अंतरीक्षातील भस्मासुर
  • आकाशाशी जडले नाते (मराठी, Rajhans Prakashan)
• आत्मचरित्र: त्यांचे मराठी आत्मचरित्र चार नगरांतले माझे विश्व (२०१४) ला साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला. या पुस्तकात त्यांनी कोल्हापूर, वाराणसी, केंब्रिज आणि पुणे या चार शहरांतील आपले अनुभव सांगितले.
• विज्ञान लेखन: त्यांनी विज्ञानाला रुक्ष विषय न ठेवता तो रसाळ आणि सुलभ केला.
  • विज्ञानविश्वातील वेधक आणि वेचक
  • अंतराळातील गम्मत जम्मत (लहान मुलांसाठी)इतर भाषांमधील लेखन
• त्यांनी इंग्रजी आणि हिंदीमध्येही विज्ञानकथा आणि लोकप्रिय विज्ञान पुस्तके लिहिली.
• कार्ल सागन यांच्या Cosmos: A Personal Voyage या टीव्ही मालिकेत त्यांचा सहभाग होता, ज्याने त्यांना जागतिक ओळख मिळवून दिली.

शैक्षणिक योगदान

• NCERT: नारळीकरांनी NCERT च्या विज्ञान आणि गणिताच्या पाठ्यपुस्तकांसाठी सल्लागार म्हणून काम केले.
• त्यांनी विज्ञान शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक व्याख्याने आणि कार्यशाळा घेतल्या.

पुरस्कार आणि सन्मान

जयंत नारळीकर यांच्या कार्याचा सन्मान अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारांनी झाला:

• राष्ट्रीय पुरस्कार:
  • पद्मभूषण (१९६५)
  • पद्मविभूषण (२००४)
  • महाराष्ट्र भूषण (२०१२)
  • साहित्य अकादमी पुरस्कार (२०१४, चार नगरांतले माझे विश्व साठी)
  • इंदिरा गांधी पुरस्कार (१९९०, Indian National Science Academy)
  • आत्माराम पुरस्कार (१९८९, Central Hindi Directorate)
• आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार:
  • यूनेस्कोचा कालिंग पुरस्कार (१९९६, विज्ञानप्रसारासाठी)
  • प्रिक्स जुल्स जॅन्सन पुरस्कार (French Astronomical Society)
  • एम.पी. बिर्ला पुरस्कार
  • टायसन मेडल (१९६०, Astronomy)
  • स्मिथ्स प्राइज (१९१२, Cambridge University)
• इतर सन्मान:
  • रॉयल खॉशॉमिक सोसाइटीचे सहकारी
  • तीन भारतीय विज्ञान अकादम्यांचे फेलो (FNA, FASc, Sc)
  • थर्ड वर्ल्ड अॅकेडमी ऑफ सायन्सेसचे फेलो (FTWAS)
  • २०२१ मध्ये ९४व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष (नाशिक)

वैजिक जीवन

जयंत नारळीकर यांचे लग्न मंगल नारळीकर यांच्याशी झाले. त्यांना तीन मुली आहेत: गीता, गिरिजा आणि लीलावती. त्यांचे कुटुंब पुण्यात राहते. नारळीकर यांचे व्यक्तिमत्त्व साधे आणि विद्वत्तापूर्ण होते. त्यांनी आपल्या लेखनात आणि व्याख्यानांमधून नेहमीच वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि मराठी भाषेचा अभिमान जपला.

जयंत नारळीकर यांचे निधन

२० मे २०२५ रोजी वयाच्या ८६व्या वर्षी पुण्यातील राहत्या घरी जयंत नारळीकर यांचे निधन झाले. त्यांच्या निधनाने भारतीय विज्ञान आणि साहित्यविश्वाने एक तेजस्वी तारा गमावला. त्यांचे कार्य आणि विचार पुढील पिढ्यांना प्रेरणा देत राहील.

वारसा

जयंत नारळीकर यांनी खगोलशास्त्र, विज्ञानप्रसार आणि मराठी साहित्य यांना जोडणारा एक अनोखा पूल बांधला. त्यांच्या हॉयल-नारळीकर सिद्धांताने खगोलशास्त्रात नवे दृष्टिकोन मांडले, तर त्यांच्या लेखनाने विज्ञानाला घराघरात पोहोचवले. मराठी विज्ञानकथांचा राष्ट्रीय विज्ञानकथा दिन त्यांच्याच जन्मदिनी (११ जुलै) साजरा केला जातो, हे त्यांच्या योगदानाचे ठळक उदाहरण आहे.

निष्कर्ष

डॉ. जयंत नारळीकर हे केवळ शास्त्रज्ञ नव्हते, तर एक संवेदनशील लेखक, विचारवंत आणि विज्ञानप्रसारक होते. त्यांनी मराठी भाषेतून विज्ञानाला सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचवले आणि खगोलशास्त्रात भारताचा झेंडा रोवला. त्यांचे कार्य प्रत्येक मराठी माणसासाठी अभिमानास्पद आहे. त्यांच्या स्मृतीला विनम्र अभिवादन!