|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
सतार हे भारतीय शास्त्रीय संगीतातील एक प्रमुख तंतुवाद्य आहे, जे त्याच्या मधुर आणि गंभीर नादासाठी जगभरात प्रसिद्ध आहे. हे वाद्य भारतीय संस्कृतीत खोलवर रुजलेले आहे आणि त्याचा इतिहास, रचना आणि संगीतातील योगदान यामुळे ते विशेष आहे.
सतार म्हणजे काय?
सतार हे एक तंतुवाद्य आहे, जे भारतीय शास्त्रीय संगीतात, विशेषतः हिंदुस्थानी संगीत परंपरेत, मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. सतारचा आवाज खोल, मधुर आणि भावनात्मक आहे, जो ऐकणाऱ्याच्या मनाला स्पर्श करतो. सतार वाजवण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि साधनेची गरज असते, कारण त्यातून रागांच्या सूक्ष्म छटा व्यक्त केल्या जातात.
सतारचा इतिहास
सतारचा उगम मध्ययुगीन भारतात झाला असे मानले जाते, जरी त्याच्या उत्पत्तीबाबत विद्वानांमध्ये मतभेद आहेत. काहींच्या मते, सतार हे तेराव्या शतकात अमीर खुसरो यांनी विकसित केले, तर काहींचे मत आहे की ते मध्य आशियाई वाद्यांपासून प्रेरित आहे, जसे की पर्शियन सेहतर (ज्याचा अर्थ “तीन तार” असा आहे). सतार हे नावही याच शब्दावरून आले असावे. पुढे, १८व्या आणि १९व्या शतकात, सतारला आधुनिक स्वरूप प्राप्त झाले, आणि उस्ताद अल्लाउद्दीन खान, पंडित रविशंकर यांसारख्या दिग्गजांनी त्याला जागतिक स्तरावर प्रसिद्ध केले.
सतारची रचना
सतारची रचना ही त्याच्या अनोख्या ध्वनीचे रहस्य आहे. सतारचे मुख्य भाग खालीलप्रमाणे आहेत:
- दांडी (Bridge): यावर तार बांधल्या जातात आणि त्यातून ध्वनी निर्माण होतो.
- तार (Strings): सतारला साधारणतः १८ ते २१ तार असतात, ज्यापैकी ४ ते ७ मुख्य तार वाजवण्यासाठी वापरल्या जातात, तर बाकीच्या सहानुभूती तार (Sympathetic Strings) ध्वनीला खोली देतात.
- तुम्बा (Resonator): हा काड्याचा किंवा भोपळ्याचा बनलेला गोलाकार भाग आहे, जो ध्वनीला गंभीरता आणि प्रतिध्वनी प्रदान करतो.
- खुंट्या (Pegs): यांचा उपयोग तारांना ट्यून करण्यासाठी केला जातो.
- चिकारी तार: या तारांचा उपयोग ठेका किंवा ताल ठेवण्यासाठी होतो.
- मिजराब: सतार वाजवण्यासाठी बोटांना लावले जाणारे धातूचे किंवा प्लास्टिकचे छोटे उपकरण.
सतार लाकडापासून बनवली जाते, आणि त्यावर बारीक नक्षीकाम केले जाते, ज्यामुळे ती केवळ वाद्यच नाही तर कला म्हणूनही सुंदर दिसते.
सतार कशी वाजवली जाते?
सतार वाजवणे ही एक कला आहे, ज्याला वर्षानुवर्षांची मेहनत लागते. सतार वाजवण्यासाठी खालील गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत:
- बैठक: सतार वाजवताना वादक जमिनीवर बसतो आणि सतार खांद्यावर किंवा मांडीवर ठेवतो.
- मिजराबचा वापर: मिजराब बोटांना लावून तारांवर हलक्या हाताने झटके दिले जातात, ज्यामुळे मधुर स्वर निर्माण होतात.
- राग आणि ताल: सतारचा उपयोग रागदारी संगीतात होतो. वादक रागाच्या नियमांचे पालन करत तालात वादन करतो.
- मिक्सिंग: सतारच्या सहानुभूती तारांमुळे प्रत्येक स्वराला एक विशेष गंभीरता मिळते, जी रागाच्या भावना वाढवते.
सतारचे प्रकार
सतारचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
- खयाल गायकी सतार: यात रागदारीवर भर दिला जातो आणि वादनात लवचिकता असते.
- ध्रुपद सतार: हे अधिक पारंपरिक आहे आणि ध्रुपद शैलीच्या संगीतासाठी वापरले जाते.
सतारचे संगीतातील स्थान
सतार हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतात एक प्रमुख वाद्य आहे. याचा उपयोग एकल वादन (Solo Performance), जुगलबंदी, किंवा गायन-वादनाच्या साथीसाठी केला जातो. पंडित रविशंकर, उस्ताद विलायत खान, अनुष्का शंकर यांसारख्या सतारवादकांनी या वाद्याला जागतिक स्तरावर नेऊन भारतीय संगीताची कीर्ती वाढवली आहे. आज सतार केवळ शास्त्रीय संगीतापुरती मर्यादित नसून, फ्यूजन म्युझिक, चित्रपट संगीत आणि जागतिक संगीतातही वापरली जाते.
सतारचे सांस्कृतिक महत्त्व
सतार हे केवळ वाद्य नसून भारतीय संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग आहे. हे वाद्य आध्यात्मिकता, भावना आणि कला यांचे प्रतीक आहे. सतारचा नाद ऐकताना श्रोत्यांना शांती आणि समाधान मिळते, ज्यामुळे ते ध्यान आणि योगामध्येही वापरले जाते.
सतार शिकण्याचे मार्ग
सतार शिकण्यासाठी गुरु-शिष्य परंपरेचे अनुसरण केले जाते. यासाठी संयम, सातत्य आणि समर्पण आवश्यक आहे. आजकाल, ऑनलाइन कोर्सेस, संगीत शाळा आणि कार्यशाळांद्वारेही सतार शिकता येते. प्रसिद्ध संगीत घराण्यांमध्ये, जसे की इमदादखानी घराणा आणि सेनिया घराणा, सतार वादनाच्या विशिष्ट शैली शिकवल्या जातात.
सतारची काळजी
सतार ही नाजूक वाद्य आहे, आणि त्याची देखभाल करणे आवश्यक आहे:
- ट्यूनिंग: प्रत्येक वादनापूर्वी सतार योग्य रीतीने ट्यून करावी.
- साठवण: सतारला ओलाव्यापासून आणि थेट सूर्यप्रकाशापासून दूर ठेवावे.
- तार बदलणे: तार नियमितपणे तपासून आवश्यकतेनुसार बदलाव्यात.
- स्वच्छता: सतार स्वच्छ ठेवण्यासाठी मऊ कापडाचा वापर करावा.
प्रसिद्ध सतारवादक
- पंडित रविशंकर: जागतिक स्तरावर सतारला प्रसिद्धी मिळवून देणारे महान सतारवादक.
- उस्ताद विलायत खान: इमदादखानी घराण्याचे संस्थापक आणि सतारच्या गायकी अंगाचे प्रणेते.
- अनुष्का शंकर: आधुनिक काळात सतारला नवीन उंचीवर नेणारी कलाकार.
- निखिल बॅनर्जी: त्यांच्या भावपूर्ण वादनासाठी ओळखले जाणारे.
निष्कर्ष
सतार हे भारतीय संगीतातील एक अनमोल रत्न आहे, जे आपल्या मधुर स्वरांनी आणि सांस्कृतिक वारशाने समृद्ध आहे. त्याचा इतिहास, रचना आणि वादनशैली यामुळे ते संगीतप्रेमींसाठी नेहमीच आकर्षणाचा केंद्रबिंदू राहील. सतार शिकणे आणि त्याचा आनंद घेणे हा एक आध्यात्मिक प्रवास आहे, जो भारतीय संगीताच्या आत्म्याशी जोडतो. जर तुम्हाला सतारबद्दल अधिक जाणून घ्यायचे असेल किंवा ती शिकायची असेल, तर आजच तुमच्या जवळच्या संगीत गुरूकडे संपर्क साधा आणि या सुंदर वाद्याच्या विश्वात प्रवेश करा!
