|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पुरंदर किल्ला हा महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यातील सासवडजवळ सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत वसलेला एक ऐतिहासिक आणि निसर्गरम्य किल्ला आहे. हा किल्ला मराठा साम्राज्याचा एक महत्त्वाचा भाग होता आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकीर्दीत त्याचे विशेष महत्त्व होते.
या लेखात पुरंदर किल्ल्याचा इतिहास, रचना, प्रेक्षणीय स्थळे आणि पर्यटनासाठी आवश्यक माहिती सविस्तरपणे दिली आहे.
पुरंदर किल्ल्याचा इतिहास
- यादव काळ (11वे शतक): यादव घराण्याने किल्ल्याची स्थापना केली. पौराणिक कथेनुसार हा डोंगर ‘इंद्रनील पर्वत’ म्हणून ओळखला जात असे. असे मानले जाते की हनुमानाने द्रोणागिरी पर्वत उचलताना त्याचा काही भाग खाली पडला, तोच हा पुरंदरचा डोंगर आहे.
- बहामनी आणि निजामशाही काळ: 14व्या शतकात बहामनी सल्तनतीच्या काळात चंद्रसंपत देशपांडे यांनी किल्ल्याची पुनर्बांधणी केली. 1489 मध्ये निजामशाही सरदार मलिक अहमद याने किल्ला ताब्यात घेतला.
- मराठा साम्राज्य: 1646 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आदिलशाहीकडून हा किल्ला जिंकला आणि मराठा साम्राज्याचा महत्त्वाचा तळ बनवला.
- पुरंदरचा तह (1665): मुघल सरदार मिर्झा राजे जयसिंग यांनी किल्ल्याला वेढा घातला. सेनापती मुरारबाजी देशपांडे शर्थीने लढले, परंतु किल्ला मुघलांच्या ताब्यात गेला. यानंतर शिवाजी महाराज आणि औरंगजेब यांच्यात ‘पुरंदरचा तह’ झाला.
- संभाजी महाराजांचा जन्म: 14 मे 1657 रोजी छत्रपती संभाजी महाराजांचा जन्म याच किल्ल्यावर झाला.
- पेशवाई आणि इंग्रज: 1670 मध्ये शिवाजी महाराजांनी किल्ला पुन्हा ताब्यात घेतला. नंतर पेशव्यांनी येथे राजधानी ठेवली. 1818 मध्ये इंग्रजांनी किल्ला ताब्यात घेतला आणि दुसऱ्या महायुद्धात तुरुंग म्हणून वापर केला.
पुरंदर किल्ल्याची रचना
पुरंदर किल्ला समुद्रसपाटीपासून सुमारे 1500 मीटर (4472 फूट) उंचीवर असून गिरिदुर्ग प्रकारात मोडतो. किल्ला दोन भागांत विभागलेला आहे –
- माची (खालचा भाग):
- छावणी, रुग्णालय आणि ऐतिहासिक वास्तू
- पुरंद्रेश्वर मंदिर, रामेश्वर मंदिर, दिल्ली दरवाजा
- बालेकिल्ला (वरचा भाग):
- तटबंदी आणि बुरुजांनी संरक्षित
- केदारेश्वर मंदिर (किल्ल्याचे मुख्य दैवत)
किल्ल्याची भक्कम तटबंदी, बुरुज, खंदक, गुप्त दरवाजे, अन्नधान्य आणि युद्धसामग्री साठवण्याची सोय यामुळे तो अभेद्य मानला जात असे.
किल्ल्यावरील प्रेक्षणीय स्थळे
- बिनी दरवाजा: मुख्य प्रवेशद्वार
- पुरंद्रेश्वर मंदिर: महादेवाला समर्पित प्राचीन मंदिर
- रामेश्वर मंदिर: पेशव्यांचे खाजगी मंदिर
- दिल्ली दरवाजा: बालेकिल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार
- केदारेश्वर मंदिर: किल्ल्याचा सर्वोच्च भाग, येथून इतर किल्ल्यांचे दृश्य
- मुरारबाजी देशपांडे पुतळा: 1970 मध्ये उभारलेला
- पद्मावती तळे व शेन्दऱ्या बुरुज
- राजाळे तलाव आणि भैरवखिंड
- पेशव्यांचा वाडा: सवाई माधवरावांचा जन्म येथे झाला होता
पुरंदर किल्ल्यावर जाण्याचे मार्ग
- रस्त्याने: पुणे-सासवड रोड (SH 64) → नारायणपूर गाव → किल्ल्याच्या पायथ्यापर्यंत गाडीने जाता येते
- बसने: पुणे–सासवड–नारायणपूरपर्यंत एसटी बसेस उपलब्ध
- ट्रेकिंग: नारायणपूर गावाहून पायवाटेने 1–2 तासांचा सोपा ट्रेक
पर्यटनासाठी टिप्स
- भेटीची उत्तम वेळ: ऑक्टोबर–मार्च
- सोबत घ्याव्या गोष्टी: आरामदायी पादत्राणे, पाणी, खाद्यपदार्थ, टोपी, सनस्क्रीन
- राहण्याची सोय: किल्ल्यावर नाही, पण नारायणपूर/सासवड येथे हॉटेल्स आहेत
- जेवण: किल्ल्यावर नाही, परंतु पुरंद्रेश्वर मंदिराजवळ कॅन्टीन आहे
- प्रवेश शुल्क: मोफत (भारतीय – ओळखपत्र आवश्यक, परदेशी – पासपोर्ट आवश्यक)
- वेळ: सकाळी 9 ते सायंकाळी 5
आजूबाजूची पर्यटन स्थळे
- बनेश्वर मंदिर – 26 किमी
- मल्हारगड (सोनोरी) किल्ला – 27 किमी
- भाटघर धरण – 35 किमी
- भुलेश्वर मंदिर – 42 किमी
- लाल महाल (पुणे) – 40 किमी
- राष्ट्रीय युद्ध संग्रहालय (पुणे)
पुरंदर किल्ल्याचे महत्त्व
पुरंदर किल्ला हा मराठा साम्राज्याचा एक मोक्याचा, अभेद्य आणि ऐतिहासिक किल्ला आहे. संभाजी महाराजांचा जन्म, पुरंदरचा तह आणि मराठ्यांच्या शौर्याशी जोडलेल्या अनेक घटनांमुळे त्याचे महत्त्व अधिक आहे.
आज हा किल्ला इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमी आणि ट्रेकर्ससाठी एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
निष्कर्ष
पुरंदर किल्ला हा इतिहास आणि निसर्ग यांचा सुंदर संगम आहे. येथील वास्तू, निसर्गसौंदर्य आणि ट्रेकिंगचा थरार यामुळे हा किल्ला पर्यटनासाठी एक अविस्मरणीय अनुभव ठरतो. योग्य नियोजनासह पुरंदर किल्ल्याला भेट दिल्यास मराठ्यांचा गौरवशाली इतिहास आणि सह्याद्रीचे सौंदर्य जवळून अनुभवता येते.
