|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
घृष्णेश्वर मंदिर हे भारतातील १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी शेवटचे आणि अत्यंत पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे. हे मंदिर महाराष्ट्रातील छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे औरंगाबाद) जिल्ह्यातील वेरूळ गावाजवळ येळगंगा नदीच्या काठावर आहे. भगवान शंकराला समर्पित हे मंदिर हिंदू धर्मातील भाविकांसाठी विशेष महत्त्वाचे आहे.
या लेखात घृष्णेश्वर मंदिराचा इतिहास, वास्तुकला, पौराणिक कथा, दर्शन वेळ, नियम आणि आसपासची पर्यटन स्थळे याबद्दल संपूर्ण माहिती दिली आहे.
घृष्णेश्वर मंदिराचा इतिहास
घृष्णेश्वर मंदिराचा उल्लेख शिवपुराण, स्कंदपुराण, रामायण आणि महाभारत यांसारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये आढळतो. मंदिराची नेमकी स्थापना तारीख अज्ञात असली, तरी ते १३व्या शतकापूर्वीचे मानले जाते.
- मध्ययुगात दिल्ली सल्तनत आणि मुघलांच्या आक्रमणांमुळे मंदिराचे अनेकदा नुकसान झाले.
- १६व्या शतकात छत्रपती शिवाजी महाराजांचे आजोबा मालोजीराजे भोसले यांनी मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.
- सध्याचे मंदिर इ.स. १७३० मध्ये मल्हारराव होळकर यांच्या पत्नी गौतमीबाई यांनी बांधले.
- १८व्या शतकात राणी अहिल्याबाई होळकर यांनी पुन्हा जीर्णोद्धार केला.
- २७ सप्टेंबर १९६० रोजी मंदिराला राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक घोषित करण्यात आले.
घृष्णेश्वर मंदिराची वास्तुकला
घृष्णेश्वर मंदिर हे हेमाडपंती आणि दक्षिण भारतीय वास्तुशैलीचे उत्तम उदाहरण आहे.
- मंदिर ४४,४०० चौरस फूट क्षेत्रावर पसरलेले असून लाल दगडांनी बांधलेले आहे.
- गाभारा: १७ फूट लांब व १७ फूट रुंद, ज्यामध्ये पूर्वाभिमुख शिवलिंग आहे.
- भिंतींवर भगवान शिव व विष्णूंच्या दशावतारांचे सुंदर कोरीव काम आहे.
- पाच मजली शिखर व २४ खांबांवर आधारित सभामंडप.
- कळस सुवर्ण पत्र्याने मढवलेला (दानकर्ता: जयराम भाटिया).
- परिसरात नंदीची मूर्ती आणि गणेशाची प्रतिमा आहे.
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाची पौराणिक कथा
घृष्णेश्वर ज्योतिर्लिंगाची कथा सुधर्मा आणि सुदेहा या ब्राह्मण दांपत्याशी संबंधित आहे. सुदेहाला मूल होऊ शकत नव्हते, म्हणून तिने आपला पती सुधर्मा याला आपली धाकटी बहीण घुश्मेशी लग्न करण्यास सांगितले. घुश्मेला एक मुलगा झाला, पण सुदेहाच्या मनात मत्सर निर्माण झाला. तिने घुश्मेच्या मुलाची हत्या करून त्याचा मृतदेह तलावात फेकला, जिथे घुश्मा रोज १०१ शिवलिंगे विसर्जित करायची. घुश्मा, एक निष्ठावान शिवभक्त, त्या दुःखातही आपला विधी सुरू ठेवत होती. तिच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन भगवान शिव प्रकट झाले आणि तिचा मुलगा जिवंत केला. सुदेहाला शिक्षा देण्याचा विचार शिवाने केला, पण घुश्मेच्या विनंतीवरून तिला क्षमा केली. घुश्मेच्या प्रार्थनेनुसार शिव येथे ज्योतिर्लिंग रूपात स्थायिक झाले, आणि मंदिराला तिच्या नावावरून ‘घृष्णेश्वर’ (कुसुमेश्वर, घुश्मेश्वर) असे नाव पडले.
मंदिरातील नियम
- ड्रेस कोड:
- पुरुषांनी कमरेवरील शर्ट/टी-शर्ट काढावा.
- महिलांनी साडी किंवा पारंपरिक पोशाख परिधान करावा.
- प्रतिबंधित वस्तू: चामड्याच्या वस्तू (बेल्ट, पर्स), मांसाहार आणि मद्यपान.
- छायाचित्रण: गाभाऱ्यात छायाचित्रणास बंदी.
- शांतता: मंदिरात शांतता राखणे व पुजाऱ्यांचा आदर करणे अपेक्षित.
- ज्योतिर्लिंगाला स्पर्श: भाविकांना स्पर्श करण्याची परवानगी नाही.
दर्शन वेळ आणि पूजा
- नियमित वेळ: सकाळी ५:३० ते रात्री ९:३०
- श्रावण महिन्यात: पहाटे ३:०० ते रात्री ११:००
- पंचामृत अभिषेक: सकाळी ६:०० ते ११:०० व दुपारी १:०० ते संध्याकाळी ७:०० (शुल्क: ₹५५१)
- दुपारची पूजा: दुपारी १:०० ते १:३०
- संध्याकाळची पूजा: संध्याकाळी ४:३० ते ५:३०
महाशिवरात्री व श्रावण महिन्यात विशेष पूजा व उत्सव आयोजित केले जातात.
शिवालय तीर्थ कुंड
- मंदिरापासून ५०० मीटर अंतरावर ‘पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर शिवालय तीर्थ कुंड’ आहे.
- आकार: २४० x १८५ फूट, चारही बाजूंनी ५६ दगडी पायऱ्या.
- कुंडात आठ मंदिरे आहेत, जी भारतातील अष्टतीर्थांचे प्रतीक आहेत: काशी, गया, गंगा, वीरज, विशाल, नाशिक, धारावती आणि रेवा.
घृष्णेश्वर मंदिराजवळील पर्यटन स्थळे
- एलोरा लेणी – १-२ किमी (युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ)
- अजिंठा लेणी – १०५ किमी (प्राचीन भारतीय गुहा कला)
- दौलताबाद किल्ला – ११ किमी
- बीबी का मकबरा – औरंगजेबाने बांधलेले, ताजमहालासारखे स्मारक
- सिद्धार्थ गार्डन – प्राणीसंग्रहालय आणि बाग
- सलीम अली तलाव – पक्षी निरीक्षणासाठी प्रसिद्ध ठिकाण
घृष्णेश्वर मंदिर कसे पोहोचावे?
- विमानाने: छत्रपती संभाजीनगर विमानतळ – ३६ किमी
- रेल्वेने: छत्रपती संभाजीनगर रेल्वे स्टेशन – ३८ किमी
- बसने: बस स्थानक – २८ किमी (एलोरा लेणीसाठी बस उपलब्ध)
- खाजगी वाहनाने:
- मुंबई – ३२५ किमी
- पुणे – २३५ किमी
- नाशिक – १७८ किमी
भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ
- नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी – सौम्य हवामानामुळे उत्तम काळ
- श्रावण महिना (जुलै-ऑगस्ट) – भाविकांची मोठी गर्दी, विशेषतः सोमवारी
निष्कर्ष
घृष्णेश्वर मंदिर हे केवळ धार्मिक स्थळच नाही, तर ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीक आहे. येथील शांत वातावरण, भव्य वास्तुकला आणि पौराणिक कथा प्रत्येक भाविकाला आध्यात्मिक अनुभव देतात.
मंदिराला भेट देताना नियमांचे पालन करा आणि जवळील पर्यटन स्थळांचा आनंद घ्या, ज्यामुळे तुमची यात्रा अविस्मरणीय ठरेल.
