|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
जगदीश चंद्र बोस (Jagdish Chandra Bose) हे भारतातील एक थोर शास्त्रज्ञ, भौतिकशास्त्रज्ञ, जीवशास्त्रज्ञ, वनस्पतिशास्त्रज्ञ आणि आविष्कारक होते. त्यांचे योगदान विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात क्रांतिकारी ठरले आहे. रेडिओ संनादन (रेडिओ कम्युनिकेशन) आणि वनस्पती जीवशास्त्रातील त्यांचे संशोधन आजही जगभरात मानले जाते.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
जगदीश चंद्र बोस यांचा जन्म ३० नोव्हेंबर १८५८ रोजी बंगाल प्रांतातील (आता बांगलादेश) मायमेन्सिंग येथे झाला.
- त्यांचे वडील भगवान चंद्र बोस हे ब्रिटिश सरकारमध्ये उपजिल्हाधिकारी होते.
- त्यांची आई बामासुंदरी देवी एक धार्मिक आणि कर्तबगार गृहिणी होत्या.
बोस यांचे प्रारंभिक शिक्षण त्यांच्या गावातील स्थानिक शाळेत झाले, जिथे त्यांनी संस्कृत, बंगाली आणि इंग्रजी भाषा शिकल्या. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना सामान्य मुलांप्रमाणे शिक्षण घेण्यास प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे त्यांच्यात सामाजिक समज आणि सहानुभूती निर्माण झाली.
यानंतर त्यांनी कोलकाता येथील सेंट झेवियर्स कॉलेजमधून बी.ए. पदवी प्राप्त केली (१८८०). उच्च शिक्षणासाठी ते लंडनला गेले आणि केंब्रिज विद्यापीठातून नैसर्गिक विज्ञानाची पदवी तसेच लंडन विद्यापीठातून भौतिकशास्त्रात बी.एस्सी. पदवी मिळवली.
वैज्ञानिक योगदान
१. रेडिओ आणि मायक्रोवेव्ह संशोधन
- बोस यांनी १८९० च्या दशकात मायक्रोवेव्ह वापरून रेडिओ संदेश पाठवण्याचे प्रयोग केले.
- १८९५ मध्ये कोलकात्यातील सार्वजनिक प्रयोगात त्यांनी रेडिओ लहरींद्वारे सिग्नल पाठवून घंटा वाजवून दाखवले.
- त्यामुळे त्यांना रेडिओ संनादनाचे जनकांपैकी एक मानले जाते, जरी अधिकृत श्रेय मार्कोनी यांना मिळाले.
- त्यांनी ‘कोहेरर’ नावाचे उपकरण विकसित केले, जे रेडिओ लहरी शोधण्यासाठी वापरले जात असे.
- त्यांनी सेमीकंडक्टर तंत्रज्ञानावरही संशोधन केले, जे आधुनिक इलेक्ट्रॉनिक्ससाठी पाया ठरले.
- विशेष म्हणजे, बोस यांनी आपल्या आविष्कारांचे पेटंट घेण्यास नकार दिला. त्यांच्या मते विज्ञान हे मानवजातीच्या कल्याणासाठी असावे, वैयक्तिक नफ्यासाठी नव्हे.
२. वनस्पती जीवशास्त्रातील संशोधन
- बोस यांनी सिद्ध केले की वनस्पतींनाही संवेदना आणि प्रतिसाद यंत्रणा असते.
- त्यांनी ‘क्रेस्कोग्राफ’ हे उपकरण विकसित केले, जे वनस्पतींच्या वाढीतील सूक्ष्म बदल मोजू शकत होते.
- त्यांनी दाखवले की वनस्पतींना स्पर्श, प्रकाश, उष्णता आणि रसायनांचा परिणाम जाणवतो आणि त्या प्रतिक्रिया देतात.
- हे संशोधन वनस्पती जीवशास्त्रातील मैलाचा दगड ठरले.
बोस यांचे तत्त्वज्ञान आणि दृष्टिकोन
जगदीश चंद्र बोस हे केवळ शास्त्रज्ञच नव्हते, तर तत्त्वज्ञ आणि समाजसुधारकही होते.
- त्यांचा विश्वास विज्ञान आणि अध्यात्म यांच्या एकत्रीकरणावर होता.
- त्यांनी ‘बोस इन्स्टिट्यूट’ (कोलकाता) ची स्थापना केली, जी आजही भारतातील एक अग्रगण्य संशोधन संस्था आहे.
पुरस्कार आणि सन्मान
- १९२०: ब्रिटिश सरकारकडून ‘नाइट’ ही पदवी (Sir Jagdish Chandra Bose).
- रॉयल सोसायटी ऑफ लंडनचे फेलो (F.R.S.) म्हणून निवड.
- चंद्रावरच्या एका खड्ड्याला ‘बोस क्रेटर’ असे नाव देण्यात आले.
वैयक्तिक जीवन
जगदीश चंद्र बोस यांचे लग्न अभला बोस यांच्याशी झाले होते, ज्या स्वतः एक समाजसेविका होत्या. त्यांना अपत्य नव्हते, परंतु त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य विज्ञान आणि समाजसेवेसाठी समर्पित केले. बोस हे नम्र, साधेपणाने जीवन जगणारे व्यक्ती होते.
मृत्यू आणि वारसा
२३ नोव्हेंबर १९३७ रोजी गिरिडीह (बिहार) येथे त्यांचे निधन झाले.
- त्यांनी स्थापन केलेली ‘बोस इन्स्टिट्यूट’ आजही संशोधनात अग्रेसर आहे.
- त्यांच्या संशोधनामुळे भारताला जागतिक वैज्ञानिक समुदायात मानाचे स्थान मिळाले.
निष्कर्ष
जगदीश चंद्र बोस हे भारतीय विज्ञानाचे तेजस्वी रत्न होते. रेडिओ संनादन आणि वनस्पती जीवशास्त्रातील त्यांचे संशोधन विज्ञानाच्या सीमा विस्तारून गेले.
त्यांचा नम्र स्वभाव, समाजाप्रती बांधिलकी आणि विज्ञानातील योगदान यामुळे ते आजही प्रेरणादायी आहेत. त्यांचे जीवन आपल्याला विज्ञानाच्या माध्यमातून मानवजातीच्या कल्याणासाठी कार्य करण्याची प्रेरणा देते.
