|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
सी. व्ही. रमण हे भारतातील एक प्रमुख भौतिकशास्त्रज्ञ होते, ज्यांनी रमण प्रभावाच्या शोधासाठी नोबेल पुरस्कार मिळवला. त्यांचे पूर्ण नाव चंद्रशेखर वेंकट रमण होते. हा लेख त्यांच्या जीवनातील महत्त्वाच्या घटना, शिक्षण, करिअर, शोध आणि वारशाबद्दल माहिती देतो. हे माहितीपूर्ण लेख सोप्या भाषेत लिहिले आहे, जेणेकरून वाचकांना समजणे सोपे जाईल.
बालपण आणि प्रारंभिक जीवन
चंद्रशेखर वेंकट रमण यांचा जन्म ७ नोव्हेंबर १८८८ रोजी तिरुचिरापल्ली, मद्रास प्रेसिडेन्सी, ब्रिटिश भारत (आता तिरुचिरापल्ली, तमिळनाडू, भारत) येथे झाला. ते तमिळ आय्यर ब्राह्मण कुटुंबातील आठ भावंडांपैकी दुसरे होते. त्यांचे वडील चंद्रशेखर रमणाथन अय्यर आणि आई पार्वती अम्मल होते. वडील स्थानिक हायस्कूलमध्ये शिक्षक होते आणि त्यांची कमाई सामान्य होती. १८९२ मध्ये कुटुंब विशाखापट्टणम (तेव्हा विजागापटम) येथे स्थलांतरित झाले, जेथे वडील श्रीमती ए.व्ही. नरसिंह राव कॉलेजमध्ये भौतिकशास्त्राचे प्राध्यापक झाले. रमण बालपणापासूनच हुशार होते. त्यांनी वयाच्या ११ व्या वर्षी सेंट अलोशियस अँग्लो-इंडियन हायस्कूल, विशाखापट्टणम येथे माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केले आणि वयाच्या १३ व्या वर्षी फर्स्ट एक्झामिनेशन इन आर्ट्स (आजच्या प्री-युनिव्हर्सिटी कोर्ससारखे) उत्तीर्ण होऊन शिष्यवृत्ती मिळवली. त्यांनी आंध्र प्रदेश शालेय मंडळाच्या परीक्षेत प्रथम स्थान मिळवले.
शिक्षण
१९०२ मध्ये रमण मद्रास (आता चेन्नई) येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्ये दाखल झाले, जेथे त्यांचे वडील गणित आणि भौतिकशास्त्र शिकवण्यासाठी स्थानांतरित झाले होते. १९०४ मध्ये त्यांनी मद्रास विद्यापीठातून कला शाखेतील पदवी (बी.ए.) प्राप्त केली आणि भौतिकशास्त्र व इंग्रजीमध्ये सुवर्णपदके जिंकली. वयाच्या १८ व्या वर्षी, पदवीधर विद्यार्थी असतानाच, त्यांनी १९०६ मध्ये ब्रिटिश जर्नल ‘फिलॉसॉफिकल मॅगझिन’मध्ये “अनसिमेट्रिकल डिफ्रॅक्शन बँड्स ड्यू टू अ रेक्टँग्युलर अपर्चर” हा पहिला वैज्ञानिक पेपर प्रकाशित केला. १९०७ मध्ये त्यांनी मद्रास विद्यापीठातून कला शाखेतील पदव्युत्तर पदवी (एम.ए.) सर्वोच्च गुणांसह मिळवली आणि द्रवांच्या पृष्ठभागाच्या ताणाबद्दल दुसरा पेपर प्रकाशित केला, जो लॉर्ड रेले यांच्या ध्वनी संवेदनशीलतेबद्दलच्या पेपरसोबत प्रकाशित झाला.
करिअर
फेब्रुवारी १९०७ मध्ये रमण इंडियन फायनान्स सर्व्हिससाठी पात्र ठरले आणि प्रवेश परीक्षेत प्रथम स्थान मिळवले. जून १९०७ मध्ये वयाच्या १९ व्या वर्षी ते कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे असिस्टंट अकाउंटंट जनरल म्हणून नेमले गेले. तेथे त्यांची ओळख इंडियन असोसिएशन फॉर द कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स (आयएसीएस)शी झाली, जी भारतातील पहिली संशोधन संस्था होती (१८७६ मध्ये स्थापित). त्यांनी स्वतंत्र संशोधन केले आणि १९०७ मध्ये ‘नेचर’मध्ये “न्यूटन्स रिंग्स इन पोलराइज्ड लाइट” हा लेख प्रकाशित केला, जो आयएसीएसमधून पहिला संशोधन पेपर होता. १९०९ मध्ये ते रंगून (आता म्यानमार) येथे स्थानांतरित झाले, पण वडिलांच्या निधनामुळे मद्रासला परतले. १९१० मध्ये नागपूर आणि १९११ मध्ये कलकत्ताला बढती मिळाली.
१९१३ मध्ये कलकत्ता विद्यापीठाने त्यांना पॅलिट प्रोफेसर ऑफ फिजिक्स म्हणून निवडले, जरी १९१७ पर्यंत विश्वयुद्धामुळे विलंब झाला. १९१७ मध्ये त्यांनी सिव्हिल सर्व्हिस सोडली आणि राजाबाजार सायन्स कॉलेजमध्ये सामील झाले. १९२१ मध्ये ते ऑक्सफर्डला गेले आणि १९२४ मध्ये रॉयल सोसायटीचे फेलो झाले. १९२६ मध्ये त्यांनी ‘इंडियन जर्नल ऑफ फिजिक्स’ सुरू केले. १९३३ मध्ये ते इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (आयआयएससी), बंगळुरूचे पहिले भारतीय संचालक झाले. १९३४ मध्ये त्यांनी इंडियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेस स्थापन केली आणि १९४८ मध्ये रमण रिसर्च इन्स्टिट्यूट सुरू केले.
प्रमुख शोध
रमण यांचा सर्वात महत्त्वाचा शोध म्हणजे रमण प्रभाव, जो २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी इंडियन असोसिएशन फॉर द कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स, कोलकात्यात शोधला गेला. रमण प्रभाव म्हणजे प्रकाशाच्या विखुरण्यात, आण्विक कंपनांमुळे प्रकाशाच्या तरंगलांबीत बदल होणे, ज्यामुळे आण्विक रचनेबद्दल माहिती मिळते. हा शोध ग्रिगोरी लँड्सबर्ग आणि लिओनिड मंडेलस्टॅम यांनी सोव्हिएत युनियनमध्ये स्वतंत्रपणे शोधला.
नोबेल पुरस्कार
१९३० मध्ये रमण यांना रमण प्रभावासाठी भौतिकशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार मिळाला. ते पहिले आशियाई आणि पहिले गैर-गोरे व्यक्ती होते ज्यांना विज्ञानातील कोणत्याही शाखेत नोबेल मिळाले.
उत्तरकालीन योगदान
रमण प्रभावानंतर रमण यांनी ऑप्टिक्स, ध्वनीशास्त्र आणि क्रिस्टल डायनॅमिक्समध्ये संशोधन केले. उल्लेखनीय कार्यांमध्ये अल्ट्रासोनिक तरंगांद्वारे प्रकाशाच्या डिफ्रॅक्शनचा अभ्यास (१९३५, एन. एस. नागेंद्र नाथसोबत), द्रव अवस्थेची स्वरूप (१९४२) आणि डायमंडची रचना व गुणधर्म (१९४३, १९६८) यांचा समावेश आहे. त्यांनी लॅब्राडोराइट, अॅगेट, ओपल आणि मोत्यांच्या ऑप्टिकल वर्तनाचा अभ्यास केला आणि इंडियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेसच्या प्रोसिडिंग्जमध्ये अनेक पेपर प्रकाशित केले. त्यांचा मॅक्स बॉर्नशी लॅटिस डायनॅमिक्सवर वाद झाला आणि १९६८ मध्ये रॉयल सोसायटीची फेलोशिप सोडली.
पुरस्कार आणि सन्मान
रमण यांना १९२९ मध्ये नाइटहूड, १९५४ मध्ये भारतरत्न आणि १९५७ मध्ये लेनिन शांतता पुरस्कार मिळाला. ते १९२४ मध्ये रॉयल सोसायटीचे फेलो झाले आणि १९३५ मध्ये इंडियन नॅशनल सायन्स अकॅडमीचे संस्थापक फेलो होते. त्यांना विविध विद्यापीठांकडून मानद डॉक्टरेट मिळाल्या आणि बंगळुरूतील सी.व्ही. रमण रोड आणि नवी दिल्लीतील सी.व्ही. रमण मार्ग यांसारख्या नावांनी सन्मानित करण्यात आले.
वारसा
रमण यांच्या कार्याने रमण स्पेक्ट्रोस्कोपीची पायाभरणी झाली, जी रसायनशास्त्र आणि भौतिकशास्त्रात आण्विक विश्लेषणासाठी वापरली जाते. त्याचा उपयोग मटेरियल सायन्स आणि नॅनोटेक्नॉलॉजीमध्ये आहे. भारतात २८ फेब्रुवारीला राष्ट्रीय विज्ञान दिवस साजरा केला जातो, जो रमण प्रभावाच्या शोधाची आठवण करतो. रमण रिसर्च इन्स्टिट्यूट आणि रमण सायन्स सेंटर, नागपूर यांसारख्या संस्था त्यांच्या स्मृती जपतात. त्यांचे निधन २१ नोव्हेंबर १९७० रोजी बंगळुरूत झाले.
निष्कर्ष
सी. व्ही. रमण हे भारताच्या वैज्ञानिक इतिहासातील एक तेजस्वी रत्न आहेत. त्यांच्या संशोधनाने आणि समर्पणाने भारताला जागतिक विज्ञानाच्या नकाशावर स्थान मिळवून दिले. त्यांचे जीवन आणि कार्य प्रत्येक भारतीयासाठी अभिमान आणि प्रेरणास्थान आहे.
