|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
चंद्रयान ३ ही भारतीय अवकाश संशोधन संस्था (इस्रो) ची तिसरी चंद्र मोहीम आहे. ही मोहीम चंद्रयान २ च्या अपयशानंतर विकसित करण्यात आली. चंद्रयान २ चे लँडर ६ सप्टेंबर २०१९ रोजी चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ क्रॅश झाले होते. चंद्रयान ३ ने २३ ऑगस्ट २०२३ रोजी चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ यशस्वी सॉफ्ट लँडिंग केले. यामुळे भारत हा चंद्रावर यशस्वी उतरणारा चौथा देश ठरला आणि दक्षिण ध्रुवाजवळ उतरणारा पहिला देश ठरला. ही मोहीम चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाच्या वैज्ञानिक अभ्यासासाठी महत्त्वाची आहे, कारण तेथे बर्फ असल्याचे पुरावे आहेत. हे बर्फ चंद्र, पृथ्वी आणि सूर्यमालेच्या इतिहासाबद्दल माहिती देऊ शकते आणि भविष्यातील मानवी मोहिमांसाठी संसाधन म्हणून उपयोगी पडू शकते.
या मोहिमेला युरोपियन स्पेस एजन्सी (ईएसए) आणि नासाच्या समर्थन मिळाले. ईएसएच्या ईएसटीआरएसीके नेटवर्क आणि नासाच्या डीप स्पेस नेटवर्कने मदत केली. याच्या बदल्यात इस्रोने ईएसएच्या मोहिमांना मदत करण्याचे करार केले आहेत, जसे की गगनयान आणि आदित्य-एल१.
चंद्रयान ३ ची उद्दिष्टे
इस्रोने चंद्रयान ३ साठी तीन मुख्य उद्दिष्टे ठरवली होती:
- चंद्राच्या पृष्ठभागावर सुरक्षित आणि सॉफ्ट लँडिंग करणे.
- रोवरचे चंद्रावर चालणे दाखवणे.
- चंद्राच्या पृष्ठभागावरील सामग्रीचा अभ्यास करून चंद्राच्या रचनेची माहिती मिळवणे.
ही उद्दिष्टे चंद्रयान २ च्या अपयशातून शिकून पूर्ण करण्यात आली. मोहीम चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळील पाण्याच्या बर्फाचा, चंद्राच्या इतिहासाचा आणि वातावरणाच्या उत्क्रांतीचा अभ्यास करण्यावर केंद्रित होती.
अवकाशयानाचे घटक
चंद्रयान ३ मध्ये तीन मुख्य भाग होते: प्रोपल्शन मॉड्यूल, विक्रम लँडर आणि प्रज्ञान रोवर.
- प्रोपल्शन मॉड्यूल: हे बॉक्ससारखे स्ट्रक्चर आहे, ज्यात मोठा सोलर पॅनल आणि लँडरसाठी सिलिंड्रिकल माउंटिंग आहे. याचे वजन २१४८ किलो आणि पॉवर ७५८ वॅट आहे. हे लँडर आणि रोवरला चंद्राच्या १०० किलोमीटरच्या कक्षेत नेले. नंतर हे पृथ्वीच्या अभ्यासासाठी वापरण्यात आले आणि ते हाय अर्थ ऑर्बिटमध्ये कार्यरत आहे.
- विक्रम लँडर: हे सॉफ्ट लँडिंगसाठी जबाबदार होते. यात चार लँडिंग लेग आणि चार थ्रस्टर्स आहेत, प्रत्येक ८०० न्यूटन थ्रस्ट देतात. चंद्रयान २ पेक्षा सुधारणा केल्या: चार व्हेरिएबल-थ्रस्ट इंजिन, लेसर डॉप्लर वेलोसिमीटर (एलडीव्ही), मजबूत लेग आणि रिडंडंट इंस्ट्रुमेंटेशन. याचे वजन १७२६ किलो आणि पॉवर ७३८ वॅट आहे. याने चंद्रयान २ च्या ऑर्बिटरच्या इमेजेस वापरून १६ किमी² क्षेत्रात उतरले.
- प्रज्ञान रोवर: हे सहा चाकांचे वाहन आहे, वजन २६ किलो आणि आकार ९१७ x ७५० x ३९७ मिमी. हे चंद्राच्या पृष्ठभागाच्या रचनेचा, पाण्याच्या बर्फाचा आणि इतिहासाचा अभ्यास करते. हे लँडरशी आरएक्स/टीएक्स अँटेनाद्वारे संवाद करते.
दोन्ही लँडर आणि रोवरला १४ पृथ्वी दिवसांसाठी डिझाइन केले, कारण रेडिओआयसोटोप हीटिंग युनिट्स (आरएचयू) वजन वाढवू नये म्हणून लावले नाहीत.
प्रक्षेपण आणि मोहीम वेळापत्रक
- प्रक्षेपण: १४ जुलै २०२३ रोजी दुपारी २:३५ वाजता (आयएसटी) सतीश धवन स्पेस सेंटर, श्रीहरीकोटावरून एलव्हीएम३-एम४ रॉकेटने प्रक्षेपित. पृथ्वीच्या पार्किंग ऑर्बिटमध्ये प्रवेश केला, ज्यात पेरिजी १७० किमी आणि अॅपोजी ३६,५०० किमी होते. क्रायोजेनिक अपर स्टेज १५ नोव्हेंबर २०२३ रोजी उत्तर पॅसिफिक महासागरात अनियंत्रित री-एंट्री केली.
- कक्षा आणि प्रवास: अनेक अर्थ-बाउंड मॅन्युव्हर्सनंतर ३१ जुलै २०२३ रोजी ट्रान्स-लूनर इंजेक्शन केले. ५ ऑगस्ट २०२३ रोजी लूनर ऑर्बिट इन्सर्शन (एलओआय) झाले, कक्षा १६४ किमी x १८,०७४ किमी. पुढील मॅन्युव्हर्सने कक्षा कमी केली. १७ ऑगस्ट रोजी विक्रम लँडर प्रोपल्शन मॉड्यूलपासून वेगळे झाले.
- लँडिंग: २३ ऑगस्ट २०२३ रोजी संध्याकाळी ६:०४ वाजता (आयएसटी) चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवाजवळ ६९°२२′२३″एस ३२°१९′०८″ई येथे उतरले, जे मॅन्झिनस सी आणि सिम्पेलियस एन क्रेटर्समध्ये आहे. इस्रोने हे ठिकाण स्टेटिओ शिव शक्ती असे नाव दिले. लँडिंग प्रक्रिया: ३० किमी उंचीवर ब्रेकिंग, ७.२ किमीवर स्थिरीकरण, दोन इंजिन्सने डिसेंट, १५० मीटरवर होवरिंग आणि उतरणे.
वैज्ञानिक उपकरणे
- लँडर (विक्रम):
- चॅस्टे (ChaSTE): थर्मल गुणधर्म मोजणे.
- आयएलएसए (ILSA): भूकंप क्रियाकलाप.
- रामभा-एलपी (RAMBHA-LP): प्लाझ्मा घनता.
- लेसर रेट्रोफ्लेक्टर (नासा): अंतर मोजणे.
- रोवर (प्रज्ञान):
- एपीएक्सएस (APXS): अल्फा पार्टिकल एक्स-रे स्पेक्ट्रोमीटर, रासायनिक रचना.
- लिब्स (LIBS): लेसर इंड्यूस्ड ब्रेकडाउन स्पेक्ट्रोस्कोप, मूलद्रव्य ओळख.
- प्रोपल्शन मॉड्यूल:
- शेप (SHAPE): स्पेक्ट्रो-पोलारिमेट्री ऑफ हॅबिटेबल प्लॅनेट अर्थ, पृथ्वीचा अभ्यास.
ऑपरेशन्स आणि शोध
उतरण्यानंतर प्रज्ञान रोवर विक्रममधून बाहेर आले आणि १०० मीटर अंतर कापले. दोघांनी १४ पृथ्वी दिवस (एक चंद्र दिवस) काम केले. ४ सप्टेंबर २०२३ रोजी ते स्लीप मोडमध्ये गेले आणि पुन्हा जागे झाले नाहीत.
मुख्य शोध:
- सल्फरची पुष्टी.
- भूकंप क्रियाकलाप (मूनक्वेक) शोध.
- चॅस्टेने तापमान प्रोफाइल मोजले, ज्यात पृष्ठभागावरून खाली तापमानात तीव्र घट दिसली.
- दक्षिण ध्रुवाजवळ पाण्याच्या बर्फाचे पुरावे.
प्रोपल्शन मॉड्यूल नोव्हेंबर २०२३ मध्ये पृथ्वीच्या कक्षेत परतले आणि अजूनही कार्यरत आहे.
यश आणि नवीन अपडेट्स
चंद्रयान ३ ने इस्रोची क्षमता दाखवली आणि भारताला अवकाश क्षेत्रात आघाडी दिली. ही मोहीम चंद्रावर सॉफ्ट लँडिंग करणारी चौथी आणि दक्षिण ध्रुवाजवळ पहिली होती.
२०२५ मध्ये, इस्रोने चंद्रयान ३ च्या डेटाचा वापर करण्यासाठी भारतीय वैज्ञानिकांना आमंत्रित केले आहे. हा डेटा सार्वजनिक संशोधनासाठी खुला करण्यात आला आहे. हे डेटा चंद्राच्या पृष्ठभागावरील हायड्रेशन, उप-सर्फेस वैशिष्ट्ये इत्यादींवर नवीन शोध देऊ शकतात.
निष्कर्ष
चंद्रयान ३ ही भारताच्या अवकाश कार्यक्रमाची मोठी यशोगाथा आहे. ती चंद्राच्या रहस्यांचा उलगडा करते आणि भविष्यातील मोहिमांसाठी आधार देते. इस्रोच्या प्रयत्नांनी भारत अवकाश संशोधनात जागतिक पातळीवर उभा राहिला आहे.
