|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
अजिंठा लेणी, महाराष्ट्रातील छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे औरंगाबाद) जिल्ह्यातील अजिंठा गावाजवळ वसलेली, भारतीय कला आणि संस्कृतीचा एक अप्रतिम नमुना आहे. ही ३० खड्डकात कोरलेल्या बौद्ध लेणी युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ म्हणून १९८३ मध्ये घोषित झाल्या. वाघोरा नदीच्या घोड्याच्या नालाच्या आकाराच्या खडकाळ दरीत, सुमारे ७६ मीटर उंचीवर या लेण्या खोदण्यात आल्या आहेत. या लेण्या त्यांच्या अविस्मरणीय चित्रकला, शिल्पकला आणि वास्तुकलेसाठी जगप्रसिद्ध आहेत, ज्या प्राचीन भारतीय कलेतील उत्कृष्ट उदाहरण मानल्या जातात.
अजिंठा लेणीचा इतिहास
अजिंठा लेणी दोन वेगवेगळ्या कालखंडात खोदल्या गेल्या:
- पहिला टप्पा (इ.स.पू. २रे शतक ते १ले शतक): यामध्ये लेणी ९, १० (चैत्यगृह) आणि ८, १२, १३, ३० (विहार) यांचा समावेश आहे. या लेण्या बौद्ध धर्माच्या हीनयान शाखेशी संबंधित आहेत, जिथे उपासनेसाठी स्तूप हा केंद्रबिंदू होता.
- दुसरा टप्पा (इ.स. ४थे ते ६वे शतक): वाकाटक राजवंशाच्या काळात, विशेषतः राजा हरिशेनाच्या कारकिर्दीत, बहुतेक लेण्या खोदल्या गेल्या. यामध्ये लेणी १, २, १६, आणि १७ यांचा समावेश आहे, ज्या महायान बौद्ध धर्माशी निगडित आहेत. या काळात गौतम बुद्धाच्या मूर्ती आणि जटक कथांवर आधारित चित्रे रंगवली गेली.
या लेण्यांचा शोध २८ एप्रिल १८१९ रोजी ब्रिटिश सैनिक जॉन स्मिथ याने शिकार करताना लावला. त्यानंतर या लेण्या जगभरातील पर्यटक आणि अभ्यासकांसाठी आकर्षणाचा केंद्रबिंदू बनल्या.
अजिंठा लेणीची वैशिष्ट्ये
१. चित्रकला
अजिंठा लेणी त्यांच्या टेम्पेरा तंत्राने बनवलेल्या चित्रकलांसाठी विशेष प्रसिद्ध आहेत. या चित्रांमध्ये गौतम बुद्धाच्या जीवनावरील प्रसंग, जटक कथा, आणि तत्कालीन सामाजिक जीवनाचे चित्रण आहे. या चित्रांमध्ये मानवी भावना, निसर्ग आणि प्राण्यांचे अचूक चित्रण केले आहे. रंगांचा वापर, विशेषतः निळा, लाल, पिवळा आणि हिरवा, अत्यंत प्रभावी आहे. लेणी १, २, १६ आणि १७ मधील चित्रे विशेष उल्लेखनीय आहेत.
२. शिल्पकला
लेण्यांमधील बुद्धांच्या मूर्ती आणि इतर शिल्पे अत्यंत नाजूक आणि कलात्मक आहेत. चैत्यगृहांमधील स्तूप आणि विहारांमधील खांब, कमानी यांचे कोरीव काम अप्रतिम आहे. लेणी १९ आणि २६ मधील शिल्पे विशेष लक्षवेधी आहेत.
३. वास्तुकला
अजिंठा लेणी खडकात कोरलेल्या चैत्यगृह (उपासनागृह) आणि विहार (मठ) यांचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत. चैत्यगृहांमध्ये घुमटाकार छत आणि स्तूप असतात, तर विहारांमध्ये भिक्षूंसाठी निवास, ध्यान आणि अभ्यासासाठी खोल्या आहेत. लेणी १६ आणि १७ वाकाटक काळातील वास्तुकलेचे उत्कृष्ट नमुने आहेत.
अजिंठा लेणी का प्रसिद्ध आहेत?
- जागतिक वारसा स्थळ: युनेस्कोने या लेण्यांना १९८३ मध्ये जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित केले.
- चित्रकलेचा ठेवा: प्राचीन भारतीय चित्रकलेचे सर्वोत्तम नमुने येथे पाहायला मिळतात.
- बौद्ध संस्कृती: बौद्ध धर्माच्या हीनयान आणि महायान शाखांचा प्रभाव येथे दिसतो.
- आंतरराष्ट्रीय प्रभाव: चित्रांमध्ये ग्रीक, पर्शियन, शक, आणि कुशाण संस्कृतींचा समावेश दिसतो, जे तत्कालीन व्यापारी संबंध दर्शवतात.
अजिंठा लेणीपर्यंत कसे पोहोचावे?
- स्थान: अजिंठा लेणी छत्रपती संभाजीनगरपासून १०५ किमी आणि जळगावपासून ६० किमी अंतरावर आहेत.
- वाहतूक:
- विमानाने: सर्वात जवळचे विमानतळ छत्रपती संभाजीनगर येथे आहे (१०५ किमी).
- रेल्वेने: जळगाव (६० किमी) किंवा छत्रपती संभाजीनगर (११० किमी) येथील रेल्वे स्टेशन.
- बस/टॅक्सी: छत्रपती संभाजीनगर आणि जळगाव येथून नियमित बस आणि टॅक्सी उपलब्ध आहेत.
- प्रवास टिप्स: लेणी पाहण्यासाठी २-३ तास लागतात. आरामदायी पादत्राणे आणि पाण्याची बाटली सोबत ठेवा.
लेणी भेटीचा वेळ आणि तिकिटे
- वेळ: मंगळवार ते रविवार, सकाळी ९:०० ते सायंकाळी ५:३० (सोमवार बंद).
- तिकीट दर: भारतीय पर्यटकांसाठी ₹४०, विदेशी पर्यटकांसाठी ₹६०० (कॅमेरा शुल्क वेगळे). ऑनलाइन तिकिटे उपलब्ध.
- संपर्क: अधिक माहितीसाठी महाराष्ट्र पर्यटन विभागाच्या वेबसाइटला भेट द्या (maharashtratourism.gov.in).
अजिंठा लेणीचा शोध
१८१९ मध्ये जॉन स्मिथ नावाच्या ब्रिटिश सैनिकाने वाघांची शिकार करताना या लेण्या शोधल्या. दाट जंगलात लपलेल्या या लेण्या त्यावेळी झाडी-झुडपांनी झाकलेल्या होत्या. त्यानंतर पुरातत्त्व विभागाने येथे उत्खनन आणि संवर्धनाचे काम सुरू केले.
निष्कर्ष
अजिंठा लेणी हे केवळ पर्यटन स्थळ नसून, भारतीय कला, संस्कृती आणि बौद्ध धर्माचा इतिहास जाणून घेण्यासाठी एक अनमोल ठेवा आहे. येथील चित्रे, शिल्पे आणि वास्तुकला प्रत्येक पर्यटकाला आणि अभ्यासकाला थक्क करते. जर तुम्ही महाराष्ट्रात पर्यटनाचे नियोजन करत असाल, तर अजिंठा लेणीला अवश्य भेट द्या आणि हा जागतिक वारसा अनुभवा.
