|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत ज्ञानेश्वर महाराज हे तेराव्या शतकातील महाराष्ट्रातील महान संत, कवी, तत्त्वज्ञ आणि योगी होते. त्यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये झाला आणि अवघ्या २१ वर्षांच्या अल्प आयुष्यात त्यांनी मराठी साहित्य आणि वारकरी संप्रदायाला अमरत्व प्रदान केले. त्यांची “ज्ञानेश्वरी” ही भगवद्गीतेवर आधारित मराठी भाषेतील पहिली टीका आहे, जी आजही मराठी साहित्यातील मैलाचा दगड मानली जाते.
प्रारंभिक जीवन
संत ज्ञानेश्वर यांचा जन्म इ.स. १२७५ मध्ये भाद्रपद महिन्यातील कृष्ण अष्टमीला महाराष्ट्रातील औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठणजवळील आपेगाव येथे झाला. त्यांचे वडील विठ्ठलपंत कुलकर्णी आणि आई रुक्मिणीबाई हे धार्मिक आणि विद्वान व्यक्तिमत्त्व होते. विठ्ठलपंतांनी संन्यास घेतला होता, परंतु गुरूंच्या आज्ञेनुसार ते पुन्हा गृहस्थाश्रमात परतले. यामुळे त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबाला तत्कालीन समाजाकडून बहिष्कार आणि अपमान सहन करावे लागले. ज्ञानेश्वरांना आणि त्यांच्या तीन भावंडांना—निवृत्तीनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई—यांना लहानपणी सामाजिक छळाला सामोरे जावे लागले. त्यांच्या आई-वडिलांनी मुलांचे भविष्य सुरक्षित व्हावे म्हणून त्रिवेणी संगमात प्राणत्याग केला, ज्यामुळे ही भावंडे अनाथ झाली.
शिक्षण आणि आध्यात्मिक प्रेरणा
सामाजिक बहिष्कारानंतरही ज्ञानेश्वरांनी आपले शिक्षण थांबवले नाही. त्यांच्या थोरल्या भावाला, निवृत्तीनाथांना, त्र्यंबकेश्वर येथील योगी गहिनीनाथांकडून नाथ संप्रदायाची दीक्षा मिळाली. निवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वरांचे गुरू बनले. लहान वयातच ज्ञानेश्वरांनी संस्कृत ग्रंथांचा सखोल अभ्यास केला आणि भगवद्गीतेचे तत्त्वज्ञान आत्मसात केले. त्यांनी मराठी भाषेतून अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञान सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचवण्याचा संकल्प केला, ज्यामुळे संस्कृतच्या मर्यादित प्रभुत्वाला आव्हान दिले गेले.
ज्ञानेश्वरी: मराठी साहित्याचा कळस
वयाच्या अवघ्या १६व्या वर्षी संत ज्ञानेश्वरांनी “ज्ञानेश्वरी” हा ग्रंथ लिहिला, जो भगवद्गीतेवर आधारित मराठी भाषेतील टीका आहे. हा ग्रंथ इ.स. १२९० मध्ये अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासे येथे श्रीमहालसा मंदिरात रचला गेला. ज्ञानेश्वरीत सुमारे ९,००० ओव्या असून, त्यात कर्मयोग, ज्ञानयोग आणि भक्तियोग यांचे सोप्या मराठीत विवेचन केले आहे. या ग्रंथातील भाषा रसाळ, गेय आणि सर्वसामान्यांना समजण्यास सोपी आहे.
ज्ञानेश्वरांनी मराठी भाषेची महती व्यक्त करताना म्हटले आहे:
माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके।
ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।। (ज्ञानेश्वरी ६.१४)
या ग्रंथाच्या अठराव्या अध्यायातील “पसायदान” हे विश्वकल्याणाची प्रार्थना करणारे काव्य आहे, जे आजही वारकरी संप्रदायात श्रद्धेने म्हटले जाते. संत एकनाथांनी नंतर ज्ञानेश्वरीची शुद्ध प्रत तयार केली, ज्यामुळे ती आजही उपलब्ध आहे.
इतर साहित्यिक योगदान
ज्ञानेश्वरी व्यतिरिक्त, संत ज्ञानेश्वरांनी खालील महत्त्वपूर्ण रचना केल्या:
- अमृतानुभव: अद्वैत वेदांत तत्त्वज्ञानावर आधारित हा ग्रंथ आध्यात्मिक अनुभवांचे वर्णन करतो.
- चांगदेवपासष्टी: योगी चांगदेव यांना लिहिलेली ६५ ओव्यांची रचना, जी अद्वैत तत्त्वज्ञानाची गहनता दर्शवते.
- हरिपाठ: विठ्ठल भक्तीवर आधारित अभंगांचा संग्रह, जो वारकरी संप्रदायात नियमितपणे गायला जातो.
वारकरी संप्रदाय आणि भक्तीमार्ग
संत ज्ञानेश्वरांनी संत नामदेव यांच्यासोबत मिळून वारकरी संप्रदायाची स्थापना केली, जो भगवान विठ्ठलाच्या भक्तीवर आधारित आहे. त्यांनी भक्तीमार्गाला प्राधान्य देत सर्वसामान्यांना आध्यात्मिक मार्ग दाखवला. त्यांच्या कार्याने संत एकनाथ, संत तुकाराम आणि संत रामदास यांसारख्या संतांना प्रेरणा मिळाली. आजही वारकरी संप्रदायाचे लाखो अनुयायी पंढरपूरच्या वार्षिक वारीत सहभागी होतात, जिथे ज्ञानेश्वर माउलींच्या नावाचा जयघोष केला जातो.
चमत्कार आणि दंतकथा
ज्ञानेश्वरांच्या जीवनाशी अनेक चमत्कार जोडले गेले आहेत, ज्यांनी त्यांची आध्यात्मिक शक्ती दर्शवली:
- रेड्याला वेद बोलवणे: त्यांनी एका रेड्याला वेदांचे श्लोक बोलायला लावले.
- चालती भिंत: योगी चांगदेव यांना नम्र करण्यासाठी त्यांनी भिंत चालवली.
- श्राद्धातील पितरांचे आगमन: पैठण येथे त्यांनी पितरांना भौतिक स्वरूपात प्रकट करून श्राद्धाचे भोजन घ्यायला लावले.
या कथा त्यांच्या योगसामर्थ्य आणि समाजाला अध्यात्माचा विश्वास देण्याच्या क्षमतेचे द्योतक आहेत.
संजीवन समाधी
इ.स. १२९६ मध्ये, वयाच्या २१व्या वर्षी, संत ज्ञानेश्वरांनी आळंदी येथील सिद्धेश्वर मंदिर परिसरात संजीवन समाधी घेतली. त्यांचे समाधीस्थळ आजही वारकरी संप्रदायाचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे. अवघ्या एका वर्षात त्यांची भावंडे—निवृत्तीनाथ, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई—यांनीही आपली जीवनयात्रा संपवली.
वारसा आणि प्रभाव
संत ज्ञानेश्वरांनी मराठी भाषेत अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञान व्यक्त करता येते, हा विश्वास निर्माण केला. त्यांच्या कार्याने मराठी साहित्याला समृद्ध केले आणि सामान्य माणसाला अध्यात्माची दिशा दिली. त्यांच्या विचारांनी अद्वैत वेदांत, भक्ती आणि योग यांचा समन्वय साधला. आजही त्यांच्या पालखी सोहळ्यात लाखो भाविक सहभागी होतात, आणि ज्ञानेश्वरी वाचन हा वारकरी संप्रदायाचा अविभाज्य भाग आहे.
निष्कर्ष
संत ज्ञानेश्वर महाराज हे मराठी संस्कृतीचे आणि अध्यात्माचे अढळ रत्न आहेत. त्यांनी मराठी भाषेला तत्त्वज्ञानाची भाषा बनवली आणि सर्वसामान्यांना भक्तीचा सोपा मार्ग दाखवला. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतात. “पसायदान” मधील त्यांची विश्वकल्याणाची प्रार्थना ही त्यांच्या उदात्त विचारांचे प्रतीक आहे. संत ज्ञानेश्वर माउलींचा हा वारसा पुढील पिढ्यांना नेहमीच मार्गदर्शन करत राहील.
