|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
छत्रपती शिवाजी महाराज (१९ फेब्रुवारी १६३० – ३ एप्रिल १६८०) हे मराठा साम्राज्याचे संस्थापक आणि भारतीय इतिहासातील एक महान योद्धा, रणनीतीकार आणि प्रशासक होते. त्यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील शिवनेरी किल्ल्यावर झाला. त्यांनी स्वराज्याची स्थापना करून मराठ्यांना एकजूट केले आणि मुघल, आदिलशाही, निजामशाही यांसारख्या शक्तिशाली साम्राज्यांना आव्हान दिले. त्यांचे जीवन आणि कार्य आजही लाखो लोकांसाठी प्रेरणादायी आहे.
प्रारंभिक जीवन
शिवाजी महाराजांचा जन्म जिजाबाई आणि शहाजी भोसले यांच्या पोटी झाला. त्यांचे पूर्ण नाव शिवाजी शहाजी भोसले असे होते. लहानपणापासूनच जिजाबाईंनी त्यांना स्वातंत्र्य, धर्म, संस्कृती आणि युद्धकौशल्याचे धडे दिले. त्यांचे वडील शहाजी हे आदिलशाहीच्या सेवेत सेनापती होते, पण शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापनेचा मार्ग निवडला. वयाच्या १६व्या वर्षी त्यांनी तोरणा किल्ला जिंकून स्वराज्याच्या स्थापनेची सुरुवात केली.
स्वराज्याची स्थापना
शिवाजी महाराजांनी मावळातील तरुणांना एकत्र करून स्वराज्याची संकल्पना प्रत्यक्षात आणली. त्यांनी अनेक किल्ले जिंकले, ज्यात पुरंदर, रायगड, प्रतापगड, आणि सिंहगड यांचा समावेश आहे. त्यांनी मराठा सैन्याला गनिमी काव्याची रणनीती शिकवली, ज्यामुळे कमी साधनसामग्री असूनही त्यांनी शत्रूंवर मात केली. १६५९ मध्ये अफझल खानाचा वध आणि १६६३ मध्ये शायस्ते खानावर हल्ला हे त्यांच्या रणनीतीचे उत्तम उदाहरण आहे.
प्रशासन आणि शासन व्यवस्था
शिवाजी महाराज केवळ योद्धाच नव्हते, तर एक कुशल प्रशासकही होते. त्यांनी अष्टप्रधान मंडळ स्थापन केले, ज्यामध्ये आठ मंत्र्यांचा समावेश होता. प्रत्येक मंत्र्याला विशिष्ट जबाबदारी देण्यात आली होती, जसे की पेशवे (प्रधानमंत्री), सेनापती, आणि अमात्य. त्यांनी शेतकऱ्यांचे हित जपले आणि करप्रणाली सुधारली. त्यांचे नौदलही बलशाली होते, ज्यामुळे त्यांनी समुद्रकिनाऱ्यांचे संरक्षण केले.
धर्म आणि संस्कृती
शिवाजी महाराजांनी सर्व धर्मांचा आदर केला. त्यांनी हिंदू धर्माचे रक्षण केले, पण इतर धर्मांच्या लोकांवर कधीही अन्याय केला नाही. त्यांनी मंदिरांचे पुनरुद्धार केले आणि संस्कृतीचे जतन केले. त्यांचा राज्याभिषेक १६७४ मध्ये रायगडावर झाला, ज्यावेळी त्यांना छत्रपती ही पदवी मिळाली. यामुळे मराठा साम्राज्याला अधिकृत मान्यता मिळाली.
युद्ध आणि रणनीती
शिवाजी महाराजांचे युद्धकौशल्य आणि गनिमी कावा यामुळे ते अजिंक्य ठरले. त्यांनी मुघल सम्राट औरंगजेबाच्या सैन्याला अनेकदा पराभूत केले. १६६५ मध्ये त्यांना पुरंदरच्या तहात मुघलांशी तडजोड करावी लागली, पण त्यांनी कधीही हार मानली नाही. १६७० मध्ये त्यांनी पुन्हा अनेक किल्ले परत मिळवले आणि स्वराज्याचा विस्तार केला.
मृत्यू आणि वारसा
शिवाजी महाराजांचे ३ एप्रिल १६८० रोजी रायगडावर निधन झाले. त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांचा वारसा त्यांचा मुलगा संभाजी महाराज आणि इतर मराठा सरदारांनी पुढे नेला. त्यांनी स्थापन केलेले स्वराज्य पुढे मराठा साम्राज्य म्हणून भारताच्या इतिहासात अजरामर झाले. आजही त्यांचे विचार आणि कार्य लाखो लोकांना प्रेरणा देतात.
निष्कर्ष
छत्रपती शिवाजी महाराज हे केवळ मराठ्यांचे राजे नव्हते, तर स्वातंत्र्य, शौर्य आणि न्यायाचे प्रतीक होते. त्यांनी स्वराज्याची स्थापना करून सामान्य माणसाला स्वाभिमानाने जगण्याची प्रेरणा दिली. त्यांचे जीवन आणि कार्य आजही भारताच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिलेले आहे.
