|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
सावित्रीबाई फुले (३ जानेवारी १८३१ – १० मार्च १८९७) या भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका, समाजसुधारक आणि कवयित्री होत्या. त्यांनी आपले पती महात्मा ज्योतिराव फुले यांच्यासोबत मिळून मुलींच्या शिक्षणासाठी आणि सामाजिक सुधारणांसाठी अविरत कार्य केले. सावित्रीबाईंना भारतीय स्त्रीवादी चळवळीच्या जननी म्हणूनही ओळखले जाते. त्यांनी जाती आणि लिंगभेदावर आधारित भेदभाव दूर करण्यासाठी आणि समाजातील वंचित घटकांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी आपले आयुष्य समर्पित केले.
प्रारंभिक जीवन
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी १८३१ रोजी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव (ता. खंडाळा) येथे झाला. त्यांचे वडील खंडोजी नेवसे पाटील आणि आई लक्ष्मीबाई या माळी समाजातील होते. त्या काळात मुलींना शिक्षण देण्याची प्रथा नव्हती, त्यामुळे सावित्रीबाई स्वतः लग्नापूर्वी निरक्षर होत्या. वयाच्या ९व्या वर्षी, १८४० मध्ये त्यांचे लग्न ज्योतिराव फुले यांच्याशी झाले, जे स्वतः एक समाजसुधारक आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते. ज्योतिरावांनी सावित्रीबाईंना घरीच शिक्षण दिले आणि त्यांना साक्षर केले. त्यानंतर सावित्रीबाईंनी अहमदनगर येथील सिन्थिया फरार यांच्या संस्थेत आणि पुण्यातील नॉर्मल स्कूलमध्ये शिक्षक प्रशिक्षण पूर्ण केले.
शिक्षण क्षेत्रातील योगदान
सावित्रीबाई आणि ज्योतिराव फुले यांनी १८४८ मध्ये पुण्यातील भिडे वाड्यात मुलींसाठी भारतातील पहिली शाळा स्थापन केली. सावित्रीबाई या शाळेच्या पहिल्या शिक्षिका आणि मुख्याध्यापिका बनल्या, ज्यामुळे त्या भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका ठरल्या. त्यांनी १८५१ पर्यंत पुण्यात तीन मुलींच्या शाळा स्थापन केल्या, ज्यामध्ये सुमारे १५० विद्यार्थिनी होत्या. त्यांनी आणि ज्योतिरावांनी एकूण १८ शाळा उघडल्या, ज्या मुली आणि वंचित समाजातील मुलांसाठी होत्या.
शाळा चालवताना त्यांना प्रचंड विरोध झाला. त्या काळात मुलींना शिक्षण देणे समाजात अस्वीकार्य मानले जात होते. सावित्रीबाईंना रस्त्यावर अपमान आणि दगडफेकीचा सामना करावा लागला, पण त्यांनी हार मानली नाही. त्यांनी आपल्या घराच्या अंगणात शुद्र आणि अतिशुद्रांसाठी पाण्याचा हौद खणला, ज्यामुळे वंचितांना पाण्याची सुविधा मिळाली.
सामाजिक सुधारणा
सावित्रीबाई फुले यांनी केवळ शिक्षणापुरते मर्यादित न राहता सामाजिक सुधारणांसाठीही कार्य केले. त्यांनी १८५१ मध्ये ‘महिला सेवा मंडळ’ स्थापन केले, ज्यामुळे महिलांच्या हक्कांसाठी जागरूकता निर्माण झाली. १८५३ मध्ये त्यांनी ‘बालहत्य प्रतिबंधक गृह’ उघडले, जिथे विधवांना आणि त्यांच्या अवैध मुलांना आश्रय मिळाला. या संस्थेतून त्यांनी यशवंतराव नावाच्या मुलाला दत्तक घेतले, जे पुढे डॉक्टर झाले.
सावित्रीबाईंनी सती प्रथा, बालविवाह आणि विधवांवरील अत्याचारांविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी विधवांच्या पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन दिले आणि सामाजिक कुप्रथांविरुद्ध आवाज उठवला. १८७३ मध्ये त्यांनी आणि ज्योतिरावांनी ‘सत्यशोधक समाज’ स्थापन केला, ज्याचा उद्देश जाती आणि लिंगभेदावर आधारित भेदभाव नष्ट करणे हा होता.
साहित्यिक योगदान
सावित्रीबाई फुले या एक उत्कृष्ट कवयित्रीही होत्या. त्यांनी ‘काव्य फुले’ (१८५४) आणि ‘बावनकाशी सुबोध रत्नाकर’ (१८९२) ही काव्यसंग्रह प्रकाशित केले. त्यांच्या कवितांमधून जाती आणि लिंगभेदाविरुद्धचा आवाज आणि सामाजिक सुधारणांचा संदेश दिसतो. त्यांचे साहित्य मराठी साहित्यातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानले जाते.
जीवनाचा अंत आणि वारसा
१८९७ मध्ये महाराष्ट्रात प्लेगची साथ पसरली. सावित्रीबाईंनी हडपसर, पुणे येथे प्लेगग्रस्तांसाठी रुग्णालय उघडले आणि रुग्णांची सेवा केली. एका १० वर्षांच्या मुलाला रुग्णालयात नेताना त्यांना स्वतःला प्लेगची लागण झाली आणि १० मार्च १८९७ रोजी त्यांचे निधन झाले.
सावित्रीबाईंचा वारसा आजही कायम आहे. त्यांच्या जन्मदिनी, ३ जानेवारीला, महाराष्ट्रात ‘बालिका दिन’ साजरा केला जातो. १९८३ मध्ये पुणे महानगरपालिकेने त्यांचे स्मारक उभारले. १९९८ मध्ये भारत सरकारने त्यांच्या सन्मानार्थ टपाल तिकीट जारी केले. २०१५ मध्ये पुणे विद्यापीठाचे नाव ‘सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ’ असे बदलण्यात आले. २०२१ मध्ये पुणे विद्यापीठात त्यांचा १२.५ फूट उंचीचा पुतळा उभारण्यात आला.
प्रेरणादायी विचार
सावित्रीबाईंच्या काही प्रेरणादायी विचारांमुळे त्यांचे कार्य आजही लोकांना प्रेरित करते:
- “शिक्षणाने माणूस स्वतंत्र होतो, आणि स्वतंत्र माणूस समाजाला प्रगतीकडे नेत असतो.”
- “स्त्रियांना शिक्षणाशिवाय खरी स्वातंत्र्य मिळणार नाही.”
- “जात आणि लिंग यावर आधारित भेदभाव हा समाजाचा शत्रू आहे.”
निष्कर्ष
सावित्रीबाई फुले या भारतातील शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांच्या क्षेत्रातील अग्रणी होत्या. त्यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठी आणि वंचितांच्या उन्नतीसाठी केलेले कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांचे जीवन आणि विचार प्रत्येक भारतीयासाठी एक आदर्श आहे. त्यांच्या कार्यामुळे त्या ‘भारतातील आधुनिक शिक्षणाच्या जननी’ म्हणून ओळखल्या जातात.
