|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत एकनाथ महाराज हे महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत, कवी आणि समाजसुधारक होते. त्यांचा जन्म इ.स. १५३३ मध्ये पैठण येथे झाला. विठ्ठल भक्ती, गुरुभक्ती आणि समाजातील समानतेच्या विचारांनी प्रेरित होऊन त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य लोकजागृती आणि भक्तीमार्गाच्या प्रसारासाठी समर्पित केले. त्यांच्या साहित्य आणि कार्यामुळे मराठी संस्कृती आणि वारकरी संप्रदायाला नवे वैभव प्राप्त झाले.
प्रारंभिक जीवन
संत एकनाथ यांचा जन्म पैठण येथे एका खानदानी देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव सूर्यनारायण आणि आईचे नाव रुक्मिणी होते. दुर्दैवाने, एकनाथ लहान असताना त्यांचे आई-वडील निवर्तले. त्यांचे पणजोबा संत भानुदास, जे विठ्ठलाचे परम भक्त होते, यांच्या कुटुंबात त्यांचे पालनपोषण झाले. त्यांचे आजोबा चक्रपाणी आणि आजी सरस्वती यांनी एकनाथांचा सांभाळ केला.
लहानपणापासूनच एकनाथांना अध्यात्म आणि भक्तीची आवड होती. वयाच्या सहाव्या वर्षी त्यांची मुंज झाली आणि त्यांनी रामायण, महाभारत, ज्ञानेश्वरी यासारख्या ग्रंथांचा अभ्यास सुरू केला. त्यांच्या तल्लख बुद्धीमुळे आणि ईश्वरभक्तीच्या वेडामुळे ते वयाच्या बाराव्या वर्षी गुरूच्या शोधात निघाले.
गुरू आणि आध्यात्मिक प्रेरणा
दौलताबाद (देवगिरी) येथे एकनाथांना त्यांचे गुरू जनार्दन स्वामी भेटले, जे दत्तभक्त आणि त्या किल्ल्याचे अधिपती होते. एकनाथांनी सहा वर्षे गुरूसेवा करून संस्कृत, शास्त्रपुराण आणि ज्ञानेश्वरी यांचा सखोल अभ्यास केला. जनार्दन स्वामींनी एकनाथांना शिष्य म्हणून स्वीकारले आणि दत्तात्रेयांचे दर्शन दिले. यामुळे एकनाथांचा आध्यात्मिक मार्ग अधिक दृढ झाला.
वैवाहिक जीवन आणि कुटुंब
गुरूंच्या आज्ञेनुसार एकनाथांनी गृहस्थाश्रम स्वीकारला आणि पैठणजवळच्या वैजापूर येथील गिरिजाबाई यांच्याशी विवाह केला. त्यांना हरीपंडित नावाचा मुलगा आणि गोदा व गंगा नावाच्या दोन मुली झाल्या. त्यांचा मुलगा हरीपंडित यानेही नंतर वारकरी संप्रदायाची परंपरा पुढे चालवली. एकनाथांचे नातू, प्रसिद्ध कवी मुक्तेश्वर, हे गोदा यांचा मुलगा होता.
साहित्यिक योगदान
संत एकनाथांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले. त्यांनी संस्कृत ग्रंथांचे मराठीत भाष्य केले आणि सर्वसामान्यांना समजेल अशा भाषेत साहित्य निर्मिती केली. त्यांच्या प्रमुख रचना खालीलप्रमाणे आहेत:
- एकनाथी भागवत: भागवत पुराणाच्या एकादश स्कंधावर आधारित हा ग्रंथ त्यांनी इ.स. १५७० ते १५७३ या काळात लिहिला. यात भागवत धर्माचे मार्मिक विवेचन आहे.
- भावार्थ रामायण: रामायणाची मराठीत रचना करून त्यांनी भक्ती आणि नीतिमत्तेचा संदेश दिला.
- रुक्मिणी स्वयंवर: ७६४ ओव्या असलेली ही रचना संस्कृत स्तोत्रावर आधारित आहे.
- ज्ञानेश्वरी शुद्धीकरण: एकनाथांनी ज्ञानेश्वरीच्या अनेक प्रतींचा अभ्यास करून ती शुद्ध केली.
- भारुड: त्यांनी सुमारे ३५० भारुड रचले, जे मनोरंजनासह समाज प्रबोधनाचे कार्य करतात.
- इतर रचना: चतुःश्लोकी भागवत, शुकाष्टक, स्वात्मसुख, आनंदलहरी, हस्तामलक इत्यादी.
त्यांच्या साहित्यातून मराठी भाषेचे सामर्थ्य आणि भक्तीचा गौरव दिसून येतो. त्यांनी मराठीला संस्कृताइतकेच पवित्र मानले आणि तिच्या माध्यमातून लोकजागृती केली.
समाज सुधारणा
संत एकनाथांनी जातीभेद आणि अंधश्रद्धेविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी अस्पृश्यांना जवळ केले, त्यांच्या मुलांना कडेवर घेऊन गावात नेले आणि श्राद्धासाठी अन्न अस्पृश्यांना दिले. एकदा एका गाढवाला गंगोदक पाजल्याची आख्यायिका प्रसिद्ध आहे, ज्यामुळे त्यांनी सर्व प्राणिमात्रांमध्ये ईश्वर पाहण्याचा संदेश दिला. त्यांच्या काळात मराठी भाषेचा विरोध होत असताना त्यांनी तिचा गौरव केला आणि सर्वसामान्यांना भक्तीमार्ग दाखवला.
एकनाथ षष्ठी
संत एकनाथांनी २५ फेब्रुवारी १५९९ रोजी (फाल्गुन वद्य षष्ठी, शके १५२१) पैठण येथे समाधी घेतली. हा दिवस एकनाथ षष्ठी म्हणून ओळखला जातो. दरवर्षी हजारो भाविक पैठणला त्यांच्या दर्शनासाठी आणि भजन-कीर्तनासाठी येतात.
वारसा
संत एकनाथांचे वंशज आणि शिष्यांनी वारकरी आणि दत्त संप्रदायाची परंपरा पुढे नेली. त्यांचे कीर्तन, भजन आणि साहित्य आजही लोकप्रिय आहे. त्यांनी आळंदी येथे ज्ञानेश्वर महाराजांच्या समाधीचा जिर्णोद्धार केला आणि भक्ती चळवळीला व्यापक स्वरूप दिले.
निष्कर्ष
संत एकनाथ महाराज हे केवळ संत नव्हते, तर ते एक महान कवी, तत्त्वज्ञ आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी आपल्या साहित्य आणि कार्यातून भक्ती, समानता आणि मानवतेचा संदेश दिला. त्यांचे विचार आणि रचना आजही मराठी माणसाला प्रेरणा देतात. त्यांचा जीवनप्रवास हा प्रपंच आणि परमार्थ यांचा सुंदर समन्वय आहे.
