|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर (३१ मे १७२५ – १३ ऑगस्ट १७९५) या मराठा साम्राज्यातील माळवा प्रांताच्या एक थोर महाराणी म्हणून इतिहासात अजरामर आहेत. त्यांनी आपल्या बुद्धिमत्तेच्या, धैर्याच्या आणि लोककल्याणकारी कार्याच्या जोरावर मराठा साम्राज्याला एका नव्या उंचीवर नेऊन ठेवले. अहिल्याबाईंनी केवळ शासक म्हणूनच नव्हे, तर एक द्रष्ट्या प्रशासक, समाजसुधारक आणि धर्मनिष्ठ व्यक्ती म्हणूनही आपली छाप सोडली. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना ‘लोकमाता’ आणि ‘पुण्यश्लोक’ ही सन्माननीय उपाधी मिळाली.
प्रारंभिक जीवन
अहिल्याबाई यांचा जन्म ३१ मे १७२५ रोजी महाराष्ट्रातील अहमदनगर जिल्ह्यातील चोंडी गावात एका धनगर कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे गावाचे पाटील होते आणि त्यांनी अहिल्याबाईंना लहानपणापासूनच शिक्षण दिले. त्या काळात स्त्रियांना शिक्षण देण्याची प्रथा नव्हती, परंतु मानकोजींनी आपल्या मुलीला वाचन, लेखन आणि नीतिमूल्यांचे शिक्षण दिले. अहिल्याबाईंचे बालपण साधेपणात गेले, परंतु त्यांच्या बुद्धिमत्तेने आणि धार्मिक वृत्तीने सर्वांचे लक्ष वेधले.
वयाच्या आठव्या वर्षी, मराठा सरदार मल्हारराव होळकर यांनी अहिल्याबाईंना चोंडी गावातील मंदिरात पाहिले. त्यांच्या साधेपणाने आणि बुद्धिमत्तेने प्रभावित होऊन मल्हाररावांनी आपला मुलगा खंडेराव याच्याशी त्यांचा विवाह निश्चित केला. १७३३ मध्ये अहिल्याबाईंचा विवाह खंडेराव होळकर यांच्याशी झाला. या विवाहाने त्यांच्या आयुष्याला एक नवे वळण मिळाले.
वैवाहिक जीवन आणि दुखद घटना
अहिल्याबाई आणि खंडेराव यांना दोन मुले झाली – मालेराव (१७४५) आणि मुक्ताबाई (१७४८). मल्हाररावांनी अहिल्याबाईंना प्रशासकीय आणि सैनिकी शिक्षण दिले, ज्यामुळे त्यांच्यात नेतृत्वगुण विकसित झाले. मात्र, १७५४ मध्ये खंडेराव यांचा कुम्भेरीच्या लढाईत मृत्यू झाला. त्यावेळी अहिल्याबाईंनी सती जाण्याचा विचार केला, परंतु सासरे मल्हाररावांनी त्यांना थांबवले आणि राज्यकारभारात सक्रिय राहण्यास प्रोत्साहन दिले.
१७६६ मध्ये मल्हाररावांचे निधन झाले आणि त्यांचा मुलगा मालेराव याला गादी मिळाली. परंतु मालेराव यांचे १७६७ मध्ये अवघ्या सहा महिन्यांच्या कारकिर्दीत निधन झाले. या दुखद घटनांनंतर अहिल्याबाईंनी स्वतः माळवा प्रांताचा कारभार हाती घेतला आणि १७६७ मध्ये त्या होळकर घराण्याच्या शासक बनल्या.
शासन आणि प्रशासकीय कौशल्य
अहिल्याबाईंनी इंदूरच्या दक्षिणेस नर्मदा नदीच्या काठावर महेश्वर येथे आपली राजधानी स्थापन केली. त्यांनी आपल्या शासनकाळात माळवा प्रांताला शांतता, समृद्धी आणि स्थिरता प्रदान केली. त्यांचे प्रशासन निष्पक्ष आणि लोककल्याणकारी होते. त्या दररोज जनतेच्या समस्या ऐकत आणि त्यांचे त्वरित निराकरण करत. त्यांनी न्यायव्यवस्थेला सुदृढ केले आणि स्त्रियांसाठीही समान न्यायाची हमी दिली. विशेष म्हणजे, त्यांनी आपल्या मुलाला, मालेरावला, एका गुन्ह्यासाठी मृत्युदंडाची शिक्षा सुनावली, ज्यामुळे त्यांच्या निष्पक्षतेची ख्याती सर्वदूर पसरली.
अहिल्याबाईंनी पारंपरिक पद्धतींना आव्हान देत पडदा प्रथेला नाकारले आणि स्वतः युद्धभूमीवर उतरून सैन्याचे नेतृत्व केले. त्यांनी तुकोजीराव होळकर यांना सैन्यप्रमुख म्हणून नेमले आणि त्यांच्या सहाय्याने माळव्यासह अनेक आक्रमणांचा यशस्वीपणे सामना केला.
धार्मिक आणि सामाजिक योगदान
अहिल्याबाईंना त्यांच्या धार्मिक कार्यांसाठी विशेष ओळखले जाते. त्यांनी भारतभर अनेक मंदिरे, घाट, धर्मशाळा, विहिरी आणि पाण्याच्या टाक्यांचे बांधकाम केले. त्यांनी काशी विश्वनाथ मंदिर (वाराणसी), सोमनाथ मंदिर, त्र्यंबकेश्वर, गया, पुष्कर, वृंदावन, हरिद्वार, बद्रीनाथ, केदारनाथ आणि इतर पवित्र स्थळी मंदिरांचे नूतनीकरण आणि बांधकाम केले. त्यांनी महेश्वर येथे माहेश्वरी साड्यांचा उद्योग सुरू केला, ज्यामुळे स्थानिक महिलांना रोजगार मिळाला आणि हा उद्योग आजही प्रसिद्ध आहे.
त्यांनी कला आणि संस्कृतीलाही प्रोत्साहन दिले. मराठी कवी मोरोपंत, शाहीर अनंत फंदी आणि संस्कृत विद्वान खुशाली राम यांना त्यांनी आश्रय दिला. त्यांनी शिक्षण आणि उद्योगांना चालना देऊन महेश्वरला सांस्कृतिक आणि औद्योगिक केंद्र बनवले.
वारसा आणि स्मरण
अहिल्याबाईंचे १३ ऑगस्ट १७९५ रोजी निधन झाले. त्यांच्या निधनानंतर तुकोजीराव होळकर यांनी गादी सांभाळली. अहिल्याबाईंच्या २००व्या पुण्यतिथीनिमित्त १९९६ मध्ये भारत सरकारने त्यांच्या स्मरणार्थ टपाल तिकीट जारी केले. इंदूर विमानतळाचे नावही ‘देवी अहिल्याबाई होळकर विमानतळ’ असे ठेवण्यात आले आहे.
अहिल्याबाईंच्या कार्यामुळे त्या आजही लाखो भारतीयांसाठी प्रेरणास्थान आहेत. त्यांनी दाखवून दिले की बुद्धिमत्ता, धैर्य आणि कर्तृत्वाच्या जोरावर कोणतीही व्यक्ती, मग ती स्त्री असो वा पुरुष, इतिहास घडवू शकते. त्यांचे जीवन हे समानता, न्याय आणि कर्तव्यनिष्ठेचे प्रतीक आहे.
निष्कर्ष
पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांचे जीवन हे धैर्य, बुद्धिमत्ता आणि लोककल्याणाचे उत्तम उदाहरण आहे. त्यांनी आपल्या काळातील सामाजिक बंधने तोडली आणि एक आदर्श शासक म्हणून आपली ओळख निर्माण केली. त्यांचे धार्मिक, सामाजिक आणि प्रशासकीय योगदान आजही भारताच्या इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे. अहिल्याबाईंची कथा प्रत्येक भारतीयाला प्रेरणा देणारी आहे आणि त्यांचा वारसा कायमस्वरूपी टिकून राहील.
