|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
अण्णाभाऊ साठे हे मराठी साहित्याचे थोर स्तंभ आणि समाजसुधारक होते. त्यांचे मूळ नाव तुकाराम भाऊराव साठे होते. ते दलित आणि कामगार वर्गाच्या हक्कांसाठी लढणारे लोककवी, लेखक आणि कार्यकर्ते म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्या साहित्यातून शोषण, अन्याय आणि सामाजिक विषमतेविरुद्धचा विद्रोह व्यक्त होतो. अण्णाभाऊंचे जीवन दारिद्र्य, संघर्ष आणि साहित्यिक यशाची गाथा आहे.
प्रारंभिक जीवन
अण्णाभाऊ साठे यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी महाराष्ट्रातील सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील वाटेगाव या गावी झाला. त्यांचे वडील भाऊराव साठे आणि आई वालूबाई साठे हे मांग (मातंग) समाजातील होते, जो ब्रिटिश राजात ‘गुन्हेगार’ जमात म्हणून ओळखला जायचा. मांग समाजाच्या लोकांनी पारंपरिक तमाशा सादरीकरणात लोकवाद्ये वाजवणे हे पेश होते.
शालेय शिक्षणाबाबत अण्णाभाऊंनी फक्त चौथी इयत्ता पर्यंत शिकणे शक्य झाले. सवर्ण विद्यार्थ्यांकडून होणाऱ्या भेदभावामुळे त्यांनी शाळा सोडली. १९३१ मध्ये दुष्काळामुळे कुटुंबासोबत सातारा जिल्ह्यातून सहा महिन्यांत पायी चालत मुंबईत दाखल झाले. तेथे त्यांनी मजूर म्हणून विविध कामे केली, जसे की कारखान्यांत काम, दागिन्यांची पॉलिश करणे आणि इतर छोटीमोठी कामे.
अण्णाभाऊंनी दोन लग्न केली. पहिली पत्नी कोंडाबाई आणि दुसरी जयवंता साठे. त्यांना मधुकर, शांता आणि शकुंतला अशी तीन मुले झाली.
साहित्यिक योगदान
अण्णाभाऊ साठे हे स्वशिक्षित लेखक होते. त्यांनी मराठी साहित्यात ३५ कादंबऱ्या, १५ लघुकथा संग्रह, एक नाटक, रशियावरील प्रवासवर्णन, १२ चित्रपट पटकथा आणि १० पोवाडे लिहिले. त्यांच्या साहित्याची खासियत म्हणजे पोवाडा, लावणी आणि लोककथा शैलीचा वापर, ज्यामुळे ते सामान्य लोकांपर्यंत सहज पोहोचले.
त्यांच्या कृतींमध्ये मुंबईचे शोषणकारी जीवन, ग्रामीण रूढी आणि दलितांच्या संघर्षांचे चित्रण आहे. त्यांच्या साहित्याचा प्रभाव इतका मोठा होता की, अनेक कथा आणि कादंबऱ्या भारतीय आणि २७ परदेशी भाषांमध्ये अनुवादित झाल्या.
प्रमुख कृती
अण्णाभाऊंच्या प्रमुख कृतींमध्ये खालील समाविष्ट आहेत:
- फकिरा (१९५९): ही कादंबरी ब्रिटिश राजातील दलित नायकाच्या विद्रोहाची गाथा सांगते. नायक ‘जोगिण’ रूढीविरुद्ध लढतो आणि शेवटी फाशीला चढतो. १९६१ मध्ये राज्य सरकारचा उत्कृष्ट कादंबरी पुरस्कार मिळाला. ही १९ व्या आवृत्तीपर्यंत पोहोचली.
- विटा: ग्रामीण जीवन आणि शोषणावर आधारित प्रसिद्ध कादंबरी.
- महाराष्ट्राचा पोवाडा: सामाजिक जागृतीसाठी लिहिलेले पोवाडे.
- मुंबईची लावणी आणि मुंबईचा गिरणी कामगार: मुंबईच्या कामगार जीवनावर आधारित गाणी आणि कथा.
- इतर: माहेरची बायको, पडते गारफिल, सापळा (लघुकथा), रशियाची यात्रा (प्रवासवर्णन).
त्यांच्या पटकथा आणि नाटकांमधूनही सामाजिक मुद्दे उजागर होतात.
सामाजिक कार्य आणि राजकारण
अण्णाभाऊ हे मार्क्सवादी-आंबेडकरवादी विचारसरणीचे होते. सुरुवातीला कम्युनिस्ट नेते श्रीपाद अमृत डांगे यांच्या प्रभावाखाली आले. १९४४ मध्ये दत्ता गवाणकर आणि अमर शेख यांच्यासोबत लालबावटा कला पथक स्थापन केले, जे कम्युनिस्ट पक्षाची सांस्कृतिक शाखा होती. ते इंडियन पीपल्स थिएटर असोसिएशन (IPTA) चे सदस्य होते.
१९४७ मध्ये मुंबईत २०,००० लोकांचा मोर्चा काढला, ज्यात “ये आजादी झूठी है, देश की जनता भूखी है!” अशी घोषणा दिली. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत सक्रिय भूमिका बजावली. १९५८ मध्ये मुंबईत झालेल्या पहिल्या दलित साहित्य संमेलनाचे उद्घाटक म्हणून त्यांनी भाषण दिले: “पृथ्वी ही शेषनागाच्या मस्तकावर तरलेली नसून दलित व कामगारांच्या तळहातावर तरलेली आहे.”
त्यांनी दलित साहित्याचे जनक म्हणून योगदान दिले आणि शोषणमुक्तीचा लढा साहित्य आणि प्रत्यक्ष कार्यातून लढला.
वारसा आणि स्मृती
अण्णाभाऊ साठे यांचे निधन १८ जुलै १९६९ रोजी मुंबईत ४८ व्या वर्षी झाले. ते दलित, विशेषतः मांग समाजाचे प्रेरणास्थान आहेत. १९८५ मध्ये लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे विकास महामंडळ स्थापन झाले, जे मांग समाजाच्या विकासासाठी कार्यरत आहे.
भारत सरकारने १ ऑगस्ट २००२ रोजी त्यांच्या सन्मानार्थ ४ रुपयांचा विशेष तारांकित ठेवा जारी केला. पुण्यात लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे स्मारक आणि मुंबईत कुरळा येथे फ्लायओवर त्यांच्या नावाने आहे. २०२२ मध्ये मॉस्को येथील रुडोमिनो ग्रंथालयात त्यांची पुतळी उघडली गेली.
त्यांच्या जयंतीला मनवी हक्क अभियानासारख्या संस्था आंबेडकर, फुले आणि साठे यांच्या नावाने मिरवणुका काढतात. राजकीय पक्षही त्यांच्या वारशाचा उपयोग करतात.
निष्कर्ष
अण्णाभाऊ साठे हे केवळ लेखक नव्हते, तर सामाजिक क्रांतीचे प्रणेते होते. त्यांच्या साहित्यातून दलित आणि कामगारांच्या वेदनांचे सच्चे चित्रण होते, जे आजही प्रासंगिक आहे. त्यांचे योगदान मराठी साहित्य आणि समाजसुधारणेला अमर आहे.
