|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
बाबा आंबटे हे भारतातील एक प्रसिद्ध समाजसेवक आणि कार्यकर्ते होते. त्यांचे खरे नाव मुरलीधर देवीदास आंबटे होते. कुष्ठरोगग्रस्तांसाठी त्यांनी केलेल्या उल्लेखनीय सेवेमुळे त्यांना ‘आधुनिक गांधी’ असे संबोधले जाते. महाराष्ट्रातील चंद्रपूर जिल्ह्यातील आनंदवन आश्रमाची स्थापना करून त्यांनी कुष्ठरोग्यांना स्वावलंबी बनवण्याचे कार्य केले. त्यांचे कार्य पर्यावरण संरक्षण, आदिवासी विकास आणि सामाजिक न्याय यावर केंद्रित होते.
प्रारंभिक जीवन
बाबा आंबटेंचा जन्म २६ डिसेंबर १९१४ रोजी महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्यातील हिंगणघाट येथे एका श्रीमंत देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील देवीदास आंबटे हे ब्रिटिश राजाच्या महसूल अधिकारी होते. आठ भावंडांपैकी सर्वांत मोठे असलेले बाबा आंबटे यांना लहानपणापासून शिकार आणि खेळ यांची आवड होती. त्यांना चौदा वर्ष वयातच बंदुकीचे वैयक्तिक मालकी हक्क मिळाले आणि नंतर त्यांनी पँथरच्या कातड्याच्या कुशनसह सिंगर स्पोर्ट्स कार चालवली. श्रीमंत वातावरणात वाढले असले तरी सामाजिक विषमतेची जाणीव त्यांना लवकरच झाली आणि ते उच्चवर्गीय समाजाच्या क्रूरतेला विरोध करू लागले.
शिक्षण आणि कायदेशीर कारकीर्द
बाबा आंबटे यांनी बी.ए. आणि एल्एल.बी. पदवी मिळवली आणि वर्धा येथे यशस्वी वकील म्हणून प्रॅक्टिस सुरू केली. भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात त्यांनी सक्रिय भाग घेतला. १९४२ च्या ‘भारत छोडो’ चळवळीदरम्यान कैद झालेल्या नेत्यांचे प्रतिनिधित्व केले. महात्मा गांधींच्या प्रेरणेने ते सेवाग्राम आश्रमात गेले आणि चरखा फिरवणे, खादी घालणे यांसारख्या गांधीवादी तत्त्वांचे पालन केले. एका घटनेत ब्रिटिश सैनिकांकडून एका मुलीचे रक्षण केल्याबद्दल गांधींनी त्यांना ‘अभय साधक’ हे नाव दिले.
सामाजिक कार्य आणि कुष्ठरोग सेवा
बाबा आंबटे यांच्या जीवनातील महत्त्वपूर्ण वळण एका कुष्ठरोगी रुग्ण तुलसीराम याच्याशी झालेल्या भेटीने आले. सुरुवातीला त्यांना रोगाची भीती वाटली, पण नंतर त्यांनी समाजातील ‘मनाची कुष्ठरोग’ – म्हणजे रोगाबद्दलची भीती आणि कलंक दूर करण्याचे ठरवले. रोग संक्रामक नसल्याचे सिद्ध करण्यासाठी त्यांनी स्वतःला कुष्ठरोगाच्या जिवाणूंचे इंजेक्शन दिले. १५ ऑगस्ट १९४९ रोजी त्यांनी पत्नी साधना आंबटे यांच्यासोबत चंद्रपूर जिल्ह्यातील वरोडा येथे एका झाडाखाली कुष्ठरोग रुग्णालय सुरू केले, ज्याला आनंदवन म्हणून ओळखले जाते. इथे वैद्यकीय सेवा, शेती, हस्तकला यांचे प्रशिक्षण देऊन रुग्णांना सन्मानाने जगण्यास शिकवले.
१९७३ मध्ये त्यांनी गडचिरोली जिल्ह्यातील माडिया गोंड आदिवासींसाठी लोक बिरादरी प्रकल्प सुरू केला. याशिवाय सोमनाथ आश्रम आणि अशोकवन आश्रम स्थापन केले, जिथे कुष्ठरोगी आणि अपंगांसाठी सुविधा उपलब्ध आहेत. १९८५ मध्ये ‘निट इंडिया मिशन’ अंतर्गत कन्याकुमारीपासून काश्मीरपर्यंत ३,००० मैलांची पदयात्रा केली, ज्याने देशातील एकतेचा संदेश दिला. १९८८ मध्ये आसाम ते गुजरातपर्यंत दुसरी यात्रा केली. १९९० मध्ये नर्मदा बचाव आंदोलनात (एनबीए) सामील होऊन सरदार सरोवर धरणाविरोधात सात वर्षे नर्मदेच्या काठावर राहिले. पर्यावरण संतुलन, वन्यजीव संरक्षण आणि भ्रष्टाचारविरोधी कार्य त्यांच्या जीवनाचा भाग होते, जे सर्व गांधीवादी अहिंसेच्या तत्त्वांवर आधारित होते.
पुरस्कार आणि सन्मान
बाबा आंबटे यांच्या योगदानाची जाणीव करून देण्यासाठी त्यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले:
- पद्मश्री (१९७१)
- रॅमन मॅगसेसे पुरस्कार (सार्वजनिक सेवा, १९८५)
- पद्मविभूषण (१९८६)
- संयुक्त राष्ट्र मानवाधिकार पुरस्कार (१९८८)
- टेंपल्टन पुरस्कार (१९९०, चार्ल्स बर्चसोबत शेअर)
- राइट लाइव्हलीहूड पुरस्कार (१९९१)
- गांधी शांती पुरस्कार (१९९९)
- डॉ. आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय सामाजिक बदल पुरस्कार (१९९९)
- महाराष्ट्र भूषण (२००४)
याशिवाय जमनालाल बजाज पुरस्कार (१९७९), इंदिरा गांधी स्मृती पुरस्कार (१९८५) आणि कुसुमाग्रज पुरस्कार (१९९१) यांसारखे इतर सन्मान मिळाले. २६ डिसेंबर २०१८ रोजी गुगलने त्यांच्या १०४ व्या जन्मदिनानिमित्त डूडल जारी केले.
वारसा आणि कुटुंब
बाबा आंबटे यांचा वारसा त्यांच्या कुटुंबाने पुढे चालवला. त्यांची पत्नी साधना आंबटे (इंदिरा घुलेलष्ट्र) यांनी आनंदवनात सक्रिय सहभाग घेतला. त्यांचे दोन मुले – प्रकाश आंबटे आणि विकास आंबटे – डॉक्टर असून सामाजिक सेवेत गुंतलेले आहेत. प्रकाश आणि त्यांची पत्नी मंदाकिनी यांनी गडचिरोलीतील हेमलकसा येथे माडिया गोंडांसाठी शाळा, रुग्णालय आणि वन्यजीव आश्रम चालवतात. २००८ मध्ये त्यांना मॅगसेसे पुरस्कार मिळाला. विकास आणि त्यांची पत्नी भारती आंबटे आनंदवनाचे व्यवस्थापन करतात, जिथे ५,००० हून अधिक रहिवासी आहेत आणि ते स्वावलंबी आहे. आनंदवनात विद्यापीठ, अनाथाश्रम, अपंगांसाठी शाळा यांसारख्या सुविधा आहेत.
मृत्यू
बाबा आंबटे यांचे ९ फेब्रुवारी २००८ रोजी आनंदवनात दीर्घ आजाराने निधन झाले. पर्यावरणाच्या दृष्टीने ते दाहसंस्कार ऐवजी दफनाचा मार्ग निवडले. त्यांचे कार्य आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देत आहे आणि आनंदवन हे सामाजिक सेवेचे प्रतीक आहे.
