|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
कृष्णा नदी ही भारतातील प्रमुख नद्यांपैकी एक आहे. ही नदी पश्चिम घाटातून उगम पावते आणि बंगालच्या उपसागरात जाऊन मिळते. महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांमधून वाहणारी ही नदी या भागातील शेती, संस्कृती आणि अर्थव्यवस्थेसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. या लेखात कृष्णा नदीची भौगोलिक माहिती, इतिहास, महत्त्व आणि आव्हाने याबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
उगम आणि मार्ग
कृष्णा नदीचा उगम महाबळेश्वर, महाराष्ट्र येथील पश्चिम घाटात समुद्रसपाटीपासून सुमारे १,३३७ मीटर उंचीवर होतो. ही नदी सुमारे १,४०० किलोमीटर लांबीचा प्रवास करते आणि शेवटी आंध्र प्रदेशातील हम्सलादेवी येथे बंगालच्या उपसागराला मिळते.
कृष्णा नदीचा मार्ग खालीलप्रमाणे आहे:
- महाराष्ट्र: नदीचा उगम आणि प्रारंभिक प्रवाह येथे आहे. सातारा, सांगली आणि कोल्हापूर ही प्रमुख शहरे नदीकाठावर वसलेली आहेत.
- कर्नाटक: नदी बागलकोट, विजापूर आणि रायचूर जिल्ह्यांतून वाहते.
- तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश: येथे नदी आपला अंतिम प्रवास पूर्ण करते आणि समुद्राला मिळते.
कृष्णा नदीच्या खोऱ्याचे क्षेत्रफळ सुमारे २,५८,९४८ चौरस किलोमीटर आहे, जे भारतातील एकूण भौगोलिक क्षेत्राच्या ८% आहे.
प्रमुख उपनद्या
कृष्णा नदीला अनेक उपनद्या मिळतात, ज्या तिच्या प्रवाहाला अधिक समृद्ध करतात. यापैकी काही प्रमुख उपनद्या खालीलप्रमाणे:
- कोयना: महाराष्ट्रातील प्रमुख उपनदी, जी कोयना धरणासाठी प्रसिद्ध आहे.
- तुंगभद्रा: कर्नाटक आणि तेलंगणामधील महत्त्वाची उपनदी.
- घटप्रभा: कर्नाटक आणि महाराष्ट्रातून वाहणारी उपनदी.
- मालप्रभा: कर्नाटकातील उपनदी.
- भीमा: महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातून वाहणारी सर्वात मोठी उपनदी.
सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्व
कृष्णा नदी ही केवळ भौगोलिक दृष्ट्या महत्त्वाची नाही तर सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्ट्याही तितकीच महत्त्वाची आहे. नदीच्या काठावर अनेक प्राचीन मंदिरे आणि तीर्थक्षेत्रे आहेत, जसे की:
- वैजनाथ मंदिर, परळी: महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध ज्योतिर्लिंग मंदिर.
- संगमेश्वर मंदिर, सांगली: नदीच्या संगमावर असलेले प्राचीन मंदिर.
- श्री दत्त मंदिर, नरसोबाची वाडी: धार्मिक स्थळ म्हणून प्रसिद्ध.
कृष्णा नदीला हिंदू धर्मात पवित्र मानले जाते आणि तिच्या काठावर अनेक धार्मिक उत्सव साजरे केले जातात. नदीचे नाव भगवान श्रीकृष्ण यांच्याशी जोडले जाते, ज्यामुळे तिला विशेष धार्मिक महत्त्व आहे.
आर्थिक आणि कृषी महत्त्व
कृष्णा नदीच्या खोऱ्यातील सुपीक जमीन शेतीसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. येथे उस, ज्वारी, बाजरी, कापूस आणि भात यासारखी पिके घेतली जातात. नदीच्या पाण्याचा वापर शेतीसाठी आणि पिण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात केला जातो.
कृष्णा नदीवर अनेक धरणे बांधली गेली आहेत, ज्यामुळे पाटबंधारे, जलविद्युत निर्मिती आणि पाणीपुरवठा शक्य झाला आहे. काही प्रमुख धरणे:
- कोयना धरण: महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे जलविद्युत प्रकल्प.
- नागार्जुनसागर धरण: तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश येथील प्रमुख धरण.
- अलमट्टी धरण: कर्नाटकातील महत्त्वाचा प्रकल्प.
पर्यावरणीय आव्हाने
कृष्णा नदीला सध्या अनेक पर्यावरणीय समस्यांचा सामना करावा लागत आहे:
- प्रदूषण: औद्योगिक आणि शहरी कचऱ्यामुळे नदीचे पाणी प्रदूषित होत आहे.
- पाण्याचा अतिवापर: शेती आणि उद्योगांसाठी पाण्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत आहे, ज्यामुळे नदीच्या प्रवाहात घट होत आहे.
- जलविवाद: महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेश यांच्यात नदीच्या पाण्याच्या वाटपावरून वाद आहेत.
संवर्धनाचे प्रयत्न
कृष्णा नदीच्या संवर्धनासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारांनी अनेक उपाययोजना सुरू केल्या आहेत:
- नदी स्वच्छता मोहीम: नमामी गंगे योजनेच्या धर्तीवर नदी स्वच्छ करण्याचे प्रयत्न.
- जल व्यवस्थापन: धरणे आणि पाटबंधारे प्रकल्पांद्वारे पाण्याचा कार्यक्षम वापर.
- जनजागृती: नदीच्या संवर्धनासाठी स्थानिक समुदायांना प्रोत्साहन देणे.
निष्कर्ष
कृष्णा नदी ही भारताच्या सांस्कृतिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाची आहे. तिच्या पाण्यामुळे लाखो लोकांचे जीवनमान सुधारले आहे, परंतु तिच्या संवर्धनासाठी सर्वांनी एकत्र येणे गरजेचे आहे. योग्य जल व्यवस्थापन आणि प्रदूषण नियंत्रणाद्वारे कृष्णा नदीचे वैभव टिकवून ठेवता येईल.
