|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत तुकाराम महाराज हे सतराव्या शतकातील महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायाचे थोर संत आणि कवी होते. त्यांचे अभंग आणि कीर्तने यांनी मराठी साहित्यात आणि भक्ती चळवळीत अमूल्य योगदान दिले आहे. त्यांच्या साहित्यातून सामाजिक प्रबोधन, भक्ती आणि सत्याचा मार्ग दाखवणारे विचार प्रकट होतात. या लेखात संत तुकाराम महाराज यांच्या जीवनाविषयी, कार्याविषयी आणि त्यांच्या साहित्याविषयी संक्षिप्त माहिती दिली आहे.
जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
संत तुकाराम यांचा जन्म शके १५३० (इ.स. १६०८) मध्ये पुणे जिल्ह्यातील देहू गावात झाला. त्यांचे पूर्ण नाव तुकाराम बोल्होबा अंबिले असे होते. त्यांचे वडील बोल्होबा आणि आई कनकाई हे विठ्ठल भक्त होते. त्यांचे कुटुंब देहूत प्रतिष्ठित आणि सधन होते. तुकारामांचे आठवे पूर्वज विश्वंभर बाबा हे संत ज्ञानेश्वर यांच्याच काळातील विठ्ठल भक्त होते. त्यामुळे तुकारामांच्या कुटुंबात विठ्ठल भक्तीची परंपरा होती, आणि ते दरवर्षी पंढरपूरची वारी करत असत.
तुकारामांचा पहिला विवाह रखमाई यांच्याशी वयाच्या चौदाव्या वर्षी झाला, परंतु त्या अशक्त होत्या. त्यानंतर त्यांचा दुसरा विवाह आवली (जीवूबाई) यांच्याशी झाला. वयाच्या अवघ्या १८व्या वर्षी त्यांच्या माता-पित्यांचे निधन झाले, आणि त्याचवेळी भीषण दुष्काळामुळे त्यांची पहिली पत्नी आणि लहान मुलगा यांचे निधन झाले. या दुखद घटनांनी तुकारामांचे मन प्रपंचापासून विरक्त झाले आणि ते विठ्ठल भक्तीकडे वळले.
भक्ती आणि साहित्य
संत तुकारामांनी विठ्ठल भक्तीचा सुगम मार्ग जनसामान्यांना दाखवला. त्यांनी रचलेल्या अभंगांमधून साधी, परखड आणि मर्मभेदी भाषा वापरली. त्यांचे साहित्य सामान्य माणसाच्या हृदयाला भिडणारे आहे, कारण त्यात सुख-दु:ख, आशा-निराशा आणि भक्तीचे भाव स्पष्टपणे व्यक्त होतात. त्यांनी एकूण ४,५८३ अभंग रचले, जे आजही तुकाराम गाथा या ग्रंथात संग्रहित आहेत. त्यांच्या अभंगांवर संत ज्ञानेश्वर यांच्या ज्ञानेश्वरी आणि संत एकनाथ यांच्या एकनाथी भागवत यांचा प्रभाव दिसतो.
त्यांचा प्रसिद्ध अभंग, “जे का रंजले गांजले, त्यासी म्हणे जो आपुले, तोचि साधु ओळखावा, देव तेथेची जाणावा”, हा भक्तीचा आणि माणुसकीचा संदेश देतो. तुकारामांनी समाजातील दांभिकपणा, अंधश्रद्धा आणि कर्मकांडांवर कठोर शब्दांत टीका केली. त्यांचे अभंग सामाजिक सुधारणांवरही भाष्य करतात. उदाहरणार्थ, त्यांनी लिहिले:
ऐसे केसे झाले भोंदू | कर्म करोनि म्हणती साधु ||
अंगा लावूनियां राख | डोळे झांकुनी करिती पाप ||
तुका म्हणे सांगो किती | जळो तयांची संगती ||
या अभंगातून त्यांनी खोट्या साधूंवर आणि अंधश्रद्धांवर प्रहार केले.
सामाजिक प्रबोधन
संत तुकाराम हे निर्भीड आणि वास्तववादी संत होते. सतराव्या शतकात महाराष्ट्रात सामाजिक आणि धार्मिक अनागोंदी होती. अशा काळात त्यांनी आपल्या कीर्तनांद्वारे आणि अभंगांतून समाजाला योग्य मार्ग दाखवला. त्यांनी जातीभेद, सामाजिक विषमता आणि धार्मिक पाखंड यांच्यावर टीका केली. त्यांचे साहित्य सामान्य माणसाला आत्मविश्वास आणि भक्तीचा मार्ग देणारे होते. त्यांनी भक्तीला सहज आणि सुलभ बनवले, ज्यामुळे वारकरी संप्रदायाची परंपरा अधिक दृढ झाली.
तुकाराम गाथा आणि इंद्रायणी नदी
संत तुकारामांचे अभंग त्यांच्या शिष्यांनी लिपिबद्ध केले. अशी कथा आहे की, काही विरोधकांनी त्यांची गाथा इंद्रायणी नदीत बुडवली, परंतु ती पुन्हा काठावर आली. यामुळे तुकारामांना आपली गाथा जनसामान्यांपर्यंत पोहोचल्याचा विश्वास वाटला. आजही त्यांची गाथा लाखो भक्तांच्या तोंडी आहे.
वैकुंठगमन
संत तुकारामांचे निधन ९ मार्च १६५० रोजी झाले, असे मराठी विश्वकोशात नमूद आहे. त्यांच्या वैकुंठगमनाबाबत अनेक कथा प्रचलित आहेत. काहींच्या मते, ते सदेह वैकुंठाला गेले, तर काहींच्या मते त्यांची हत्या झाली. मात्र, याबाबत कोणतेही ठोस पुरावे उपलब्ध नाहीत. त्यांचा शेवटचा अभंग खालीलप्रमाणे आहे:
आह्मी जातो आपुल्या गावा | आमचा राम राम घ्यावा ||
रामकृष्ण मुखी बोला | तुका जातो वैकुंठाला ||
हा अभंग त्यांच्या वैकुंठगमनाचा संदेश देतो.
संत तुकाराम आणि छत्रपती शिवाजी महाराज
संत तुकाराम आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा समकालीन काळ होता. असे सांगितले जाते की, शिवाजी महाराजांनी देहूत तुकारामांचे दर्शन घेतले आणि त्यांचा आशीर्वाद मागितला. तुकारामांनी स्वराज्याच्या रक्षणासाठी तरुणांना प्रेरित केले, असे काही अभंगांमधून दिसते.
वारसा
संत तुकारामांचे अभंग आजही मराठी साहित्यात आणि वारकरी संप्रदायात अजरामर आहेत. त्यांचे विचार आणि भक्तीचा मार्ग आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देतात. त्यांच्यावर अनेक चित्रपट, नाटके आणि पुस्तके तयार झाली आहेत. संत तुकाराम (१९३६) हा मराठी चित्रपट त्यांच्यावरील सर्वात प्रसिद्ध चित्रपटांपैकी एक आहे.
निष्कर्ष
संत तुकाराम महाराज हे मराठी साहित्य आणि भक्ती परंपरेतील एक तेजस्वी रत्न आहे. त्यांनी आपल्या अभंगांतून सामान्य माणसाला भक्तीचा आणि सत्याचा मार्ग दाखवला. त्यांचे साहित्य आणि विचार आजही समाजाला प्रेरणा देतात. त्यांचा संदेश साधा आहे: “संसाराचा त्याग न करता परमार्थाचा मार्ग स्वीकारा.”
