|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
आनंदीबाई जोशी, ज्यांना आनंदी गोपाळ जोशी म्हणूनही ओळखले जाते, त्या भारतातील पहिल्या महिला डॉक्टर होत्या. त्यांच्या जन्माने आणि त्यांच्या कार्याने भारतीय महिलांच्या शिक्षण आणि वैद्यकीय क्षेत्रात क्रांती घडवून आणली. हा लेख त्यांच्या जीवनाबद्दल, शिक्षणाबद्दल आणि योगदानाबद्दल संपूर्ण माहिती प्रदान करतो.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
आनंदीबाई जोशी यांचा जन्म ३१ मार्च १८६५ रोजी पुण्यातील कल्याण येथे एका चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे मूळ नाव यमुना होते. त्यांचे वडील गणपतराव अमृतेश्वर जोशी हे जमीनदार होते, परंतु कुटुंबाला आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागला. त्या काळातील प्रथेनुसार, वयाच्या नवव्या वर्षी त्यांचा विवाह गोपाळराव जोशी यांच्याशी झाला, जे त्यांच्यापेक्षा सुमारे वीस वर्षांनी मोठे आणि विधुर होते. विवाहानंतर गोपाळराव यांनी त्यांचे नाव यमुना यावरून आनंदी असे ठेवले, ज्याचा अर्थ “माझ्या हृदयाचा आनंद” असा आहे.
गोपाळराव हे पुरोगामी विचारांचे व्यक्ती होते आणि त्यांनी आनंदीबाईंच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी आनंदीबाईंना मराठी, इंग्रजी, गणित आणि भूगोल शिकवले. त्यावेळी स्त्रियांना शिक्षण देणे समाजात असामान्य होते, परंतु गोपाळराव यांनी आनंदीबाईंना वैद्यकीय शिक्षण घेण्यासाठी प्रेरित केले. वयाच्या चौदाव्या वर्षी आनंदीबाईंनी एका मुलाला जन्म दिला, परंतु अपुर्‍या वैद्यकीय सुविधांमुळे तो मुलगा फक्त दहा दिवस जगला. या घटनेने त्यांना वैद्यकशास्त्र शिकण्याचा निश्चय करण्यास प्रवृत्त केले, जेणेकरून त्या इतर महिलांना आणि मुलांना अशा परिस्थितीत मदत करू शकतील.
वैद्यकीय शिक्षणासाठी अमेरिकेतील प्रवास
१८८३ मध्ये, आनंदीबाईंनी वैद्यकीय शिक्षणासाठी अमेरिकेला जाण्याचा निर्णय घेतला, जो त्या काळात एक धाडसी आणि क्रांतिकारी पाऊल होते. त्यांचे पती गोपाळराव यांनी त्यांना यासाठी पूर्ण पाठिंबा दिला. गोपाळराव यांनी अमेरिकेतील मिशनरी रॉयल वाइल्डर यांना पत्र लिहून आनंदीबाईंच्या शिक्षणासाठी संधी मिळवण्याचा प्रयत्न केला. हे पत्र “प्रिन्स्टन मिशनरी रिव्ह्यू” मध्ये प्रकाशित झाले, जे न्यू जर्सी येथील थिओडिशिया कार्पेंटर यांनी वाचले. थिओडिशिया आणि आनंदीबाई यांच्यात पत्रव्यवहार सुरू झाला आणि त्यांनी आनंदीबाईंना अमेरिकेत येण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. थिओडिशिया यांनी आनंदीबाईंना आपल्या घरी राहण्याची आणि शिक्षणासाठी मदत करण्याची हमी दिली.
आनंदीबाई १८८३ मध्ये अमेरिकेत पोहोचल्या आणि पेनसिल्व्हेनियातील वुमन्स मेडिकल कॉलेज ऑफ पेनसिल्व्हेनिया (WMCP) मध्ये प्रवेश घेतला. त्यांनी वयाच्या १९व्या वर्षी वैद्यकीय शिक्षण सुरू केले. अमेरिकेतील थंड हवामान आणि शाकाहारी आहारामुळे त्यांच्या प्रकृतीवर परिणाम झाला, तरीही त्यांनी आपले शिक्षण अथकपणे पूर्ण केले. त्यांनी ११ मार्च १८८६ रोजी “ऑब्स्टेट्रिक्स अमंग द आर्यन हिंदूज” या विषयावर प्रबंध सादर करून एम.डी. (डॉक्टर ऑफ मेडिसिन) ही पदवी मिळवली. ही पदवी मिळवणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय महिला ठरल्या. त्यांच्या या यशाबद्दल ब्रिटनच्या राणी व्हिक्टोरियाने त्यांना अभिनंदनपर संदेश पाठवला.
भारतातील परत आणि योगदान
१८८६ मध्ये भारतात परतल्यानंतर, आनंदीबाईंना कोल्हापूर येथील अल्बर्ट एडवर्ड हॉस्पिटलच्या महिला वॉर्डच्या प्रमुख वैद्यकीय अधिकारी म्हणून नियुक्ती मिळाली. ही नियुक्ती मिळणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय महिला होत्या. त्यांनी भारतीय महिलांच्या आरोग्यसेवेसाठी आणि शिक्षणासाठी सुधारणा घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी १८८३ मध्ये सेरामपूर कॉलेज हॉल येथे दिलेल्या भाषणात भारतात महिला डॉक्टरांची गरज आणि त्यांचा वैद्यकीय शिक्षण घेण्याचा निर्णय यावर प्रकाश टाकला. या भाषणाने समाजात जागरूकता निर्माण केली आणि अनेकांना प्रेरणा दिली.
वैयक्तिक आयुष्य आणि आव्हाने
आनंदीबाईंचे वैयक्तिक आयुष्य आव्हानांनी भरलेले होते. त्यांना त्या काळातील रूढीवादी समाजाच्या टीकेला आणि विरोधाला सामोरे जावे लागले. त्यांचे पती गोपाळराव यांनी त्यांना शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले, परंतु काहीवेळा त्यांचा आनंदीबाईंवर दबाव देखील होता. अमेरिकेत असताना, आनंदीबाईंना क्षयरोग (ट्यूबरक्युलोसिस) झाला, ज्यामुळे त्यांची प्रकृती खालावत गेली. त्यांना योग्य पोषण आणि हवामानाच्या समस्यांमुळेही त्रास सहन करावा लागला. तरीही, त्यांनी आपले ध्येय सोडले नाही आणि आपले शिक्षण पूर्ण केले.
अकाली निधन आणि वारसा
दुर्दैवाने, आनंदीबाईंचे आयुष्य फारच कमी होते. २६ फेब्रुवारी १८८७ रोजी, वयाच्या अवघ्या २२व्या वर्षी, पुण्यात त्यांचे क्षयरोगाने निधन झाले. त्यांच्या अकाली निधनाने संपूर्ण देशात शोककळा पसरली. त्यांच्या स्मरणार्थ त्यांच्या अस्थी न्यूयॉर्कमधील पॉकीप्सी येथील स्मशानभूमीत ठेवण्यात आल्या.
आनंदीबाईंच्या कार्याचा आणि त्यांच्या धैर्याचा भारतीय समाजावर खोलवर परिणाम झाला. त्यांच्या यशाने अनेक महिलांना शिक्षण आणि वैद्यकीय क्षेत्रात पुढे जाण्यासाठी प्रेरणा दिली. त्यांच्या सन्मानार्थ भारत सरकारने २०१६ मध्ये एक स्मारक टपाल तिकीट जारी केले. लखनऊ येथील इन्स्टिट्यूट फॉर रिसर्च अँड डॉक्युमेंटेशन इन सोशल सायन्सेस (IRDS) या संस्थेने त्यांच्या नावाने वैद्यकीय क्षेत्रातील योगदानासाठी “आनंदीबाई जोशी पुरस्कार” सुरू केला. तसेच, शुक्र ग्रहावरील एका खड्ड्याला त्यांचे नाव देण्यात आले आहे.
सांस्कृतिक प्रभाव आणि स्मरण
आनंदीबाईंच्या जीवनावर आधारित अनेक पुस्तके, नाटके आणि चित्रपट तयार झाले आहेत. १८८८ मध्ये कॅरोलिन हेली डॅल यांनी त्यांचे चरित्र लिहिले, तर १९१२ मध्ये काशीबाई काणितकर यांनी मराठीत त्यांचे चरित्र प्रकाशित केले. श्रीकृष्ण जनार्दन जोशी यांनी “आनंदी गोपाळ” नावाचे काल्पनिक कादंबरी लिहिली, जी नंतर नाटकाच्या रूपात सादर झाली. २०१९ मध्ये समीर विद्वांस दिग्दर्शित “आनंदी गोपाळ” हा मराठी चित्रपट प्रदर्शित झाला, ज्यामध्ये भाग्यश्री मिलिंद यांनी आनंदीबाईंची भूमिका साकारली. या चित्रपटाने त्यांच्या जीवनाला आणि संघर्षाला व्यापक प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवले.
निष्कर्ष
डॉ. आनंदीबाई जोशी यांचे जीवन हे धैर्य, समर्पण आणि दृढनिश्चयाचे प्रतीक आहे. त्यांनी रूढीवादी समाजाच्या बंधनांना तोडून वैद्यकीय शिक्षण घेतले आणि भारतातील महिलांच्या शिक्षण आणि आरोग्यसेवेसाठी मार्ग मोकळा केला. त्यांचा वारसा आजही अनेकांना प्रेरणा देतो. आनंदीबाईंची कथा ही केवळ वैद्यकीय क्षेत्रातील यशाची कहाणी नसून, महिलांच्या सशक्तीकरणाची आणि सामाजिक बदलाची कहाणी आहे.
