|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर (९ मे १८१४ – १७ ऑक्टोबर १८८२) हे मराठी भाषेचे व्याकरणकार, लेखक आणि समाजसुधारक म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांना मराठी भाषेचे पाणिनी म्हणूनही संबोधले जाते. त्यांनी मराठी व्याकरणाला व्यवस्थित स्वरूप दिले आणि समाजसुधारणेच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. या लेखात आपण दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांच्या जीवनाविषयी, त्यांच्या कार्याविषयी आणि त्यांच्या योगदानाविषयी सविस्तर माहिती घेऊ.
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांचा जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांचा जन्म ९ मे १८१४ रोजी मुंबईतील खेतवाडी येथे एका मराठी वैश्य कुटुंबात झाला. त्यांचे घराणे मूळचे ठाणे जिल्ह्यातील वसई तालुक्यातील तरखड गावचे होते, ज्यावरून त्यांचे आडनाव तर्खडकर पडले. त्यांच्या वडिलांचे नाव पांडुरंग आणि आईचे नाव यशोदा होते. त्यांचे वडील प्रखर विठ्ठल भक्त होते, त्यामुळे घरात धार्मिक वातावरण होते. दादोबांना दोन भाऊ होते – आत्माराम पांडुरंग आणि भास्करराव पांडुरंग तर्खडकर.
दादोबांचे प्राथमिक शिक्षण घरीच त्यांच्या वडिलांकडून आणि खासगी शाळांमधून झाले. त्यानंतर त्यांनी मुंबईतील बॉम्बे नेटिव्ह स्कूल अँड बुक सोसायटीमध्ये शिक्षण घेतले. त्यांच्या शाळेचे मुख्याध्यापक हेन्री ग्रीन हे नास्तिक आणि मुक्त विचारवंत होते, ज्यांचा दादोबांच्या विचारांवर मोठा प्रभाव पडला.
मराठी व्याकरणातील योगदान
दादोबा पांडुरंग यांचे मराठी भाषेतील सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांनी १८३६ मध्ये प्रकाशित केलेले महाराष्ट्र भाषेचे व्याकरण हे पुस्तक. हे मराठी भाषेतील पहिले व्यवस्थित व्याकरण पुस्तक मानले जाते, ज्याने मराठी भाषेला मानक स्वरूप प्रदान केले. या पुस्तकाच्या त्यांच्या हयातीत सात आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या, ज्यावरून त्याची लोकप्रियता आणि महत्त्व दिसून येते. १८८१ मध्ये त्यांनी या पुस्तकाला पूरक ग्रंथ देखील प्रकाशित केला.
दादोबांनी मराठी व्याकरणाला वैज्ञानिक दृष्टिकोणातून मांडले आणि त्याला सुलभ स्वरूप दिले. त्यामुळे त्यांना मराठी भाषेचे पाणिनी असे संबोधले जाते. त्यांच्या या कार्यामुळे मराठी भाषेचा अभ्यास आणि शिक्षण यांना एक नवीन दिशा मिळाली.
समाजसुधारणेचे कार्य
दादोबा पांडुरंग हे केवळ व्याकरणकार नव्हते, तर ते एक कळकळीचे समाजसुधारक देखील होते. त्यांनी सामाजिक रूढी, जातीभेद, विधवाविवाह बंदी आणि बालविवाह यांसारख्या प्रथांविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांनी स्त्री शिक्षण आणि विधवाविवाह यांना प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या सामाजिक सुधारणेच्या कार्याला खालील संस्थांद्वारे बळकटी मिळाली:
- मानवधर्म सभा (१८४४): दादोबांनी स्थापन केलेली ही संस्था जातीभेद आणि रूढींविरुद्ध लढण्यासाठी कार्यरत होती.
- परमहंस सभा (१८४९): या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणांवर भर दिला.
- प्रार्थना समाज (१८६७): दादोबा आणि त्यांचा भाऊ आत्माराम पांडुरंग यांनी मिळून प्रार्थना समाजाची स्थापना केली. या समाजाने जातीभेद निर्मूलन, स्त्री शिक्षण, विधवाविवाह आणि बालविवाह बंदी यावर काम केले. प्रार्थना समाजाचा मुखपत्र ‘सुबोध पत्रिका’ यामाध्यमातून समाजप्रबोधनाचे कार्य केले गेले.
दादोबांनी धार्मिक सुधारणांवरही लक्ष केंद्रित केले. त्यांनी कर्मकांड आणि अंधश्रद्धा यांचा विरोध केला आणि बुद्धिनिष्ठ विचारांना प्रोत्साहन दिले.
साहित्यिक योगदान
दादोबा पांडुरंग यांनी अनेक पुस्तके लिहिली, ज्यामध्ये धार्मिक, सामाजिक आणि शैक्षणिक विषयांचा समावेश आहे. त्यांच्या काही महत्त्वपूर्ण साहित्यकृती खालीलप्रमाणे:
- यशोदा पांडुरंगी (१८६५): या पुस्तकात त्यांनी धार्मिक आणि सामाजिक विचार मांडले.
- धर्म विवेचन (१८६८): यात धार्मिक सुधारणांवर त्यांचे विचार व्यक्त केले गेले.
- परमहंसिक ब्रह्मधर्म (१८८०): या पुस्तकात त्यांनी ब्रह्मधर्माचे तत्त्वज्ञान मांडले.
- हिंदू धर्मातील होळी उत्सवाची निरर्थकता (१८२९): या लेखात त्यांनी होळीच्या रूढींवरील अंधश्रद्धांचा विरोध केला.
- विधवाश्रुमार्जन (१८५७): या पुस्तकात त्यांनी विधवाविवाहाच्या समर्थनार्थ विचार मांडले.
- शिशुबोध (१८८४): हे पुस्तक त्यांच्या मृत्यूनंतर प्रकाशित झाले, जे लहान मुलांसाठी शैक्षणिक होते.
त्यांनी १८७८ मध्ये A Hindu Gentleman’s Reflections Respecting the Works of Swedenborg हे इंग्रजी पुस्तकही लिहिले, ज्यामध्ये त्यांनी स्वीडनबर्गच्या तत्त्वज्ञानावर आपले विचार मांडले.
वैयक्तिक जीवन
दादोबा पांडुरंग यांना तीन मुली होत्या – दुर्गा, माणिक आणि अन्नपूर्णा. त्यांची मुलगी अन्नपूर्णा, ज्याला अण्णा म्हणून ओळखले जायचे, ही महाराष्ट्रातील पहिली मुलगी होती जी परदेशात उच्च शिक्षणासाठी गेली. अण्णा आणि रवींद्रनाथ टागोर यांच्यात घनिष्ठ मैत्री होती आणि असे मानले जाते की टागोरांनी तिच्यासाठी कविता लिहिल्या होत्या.
व्यावसायिक जीवन
दादोबांनी आपल्या कारकिर्दीत अनेक महत्त्वपूर्ण जबाबदाऱ्या पार पाडल्या. १८४६ मध्ये ते व्हर्नाक्युलर स्कूलचे कार्यवाहक अधीक्षक होते आणि १८५२ मध्ये त्यांची अहमदनगर येथे डेप्युटी कलेक्टर आणि मॅजिस्ट्रेट म्हणून निवड झाली. १८५८ मध्ये ते ठाण्याला गेले, परंतु १८६१ मध्ये वरिष्ठ अधिकाऱ्यांशी मतभेद झाल्याने त्यांनी निवृत्ती घेतली. १८७१ मध्ये त्यांनी काही काळ सर जमशेदजी जीजीभॉय झरथोस्ती मदरसामध्ये संस्कृत शिकवले.
दादोबांचा वारसा
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर यांनी मराठी भाषा आणि समाजसुधारणा या दोन्ही क्षेत्रांत अमूल्य योगदान दिले. त्यांनी मराठी व्याकरणाला वैज्ञानिक आधार दिला आणि समाजातील अंधश्रद्धा, जातीभेद आणि रूढींविरुद्ध लढा दिला. त्यांच्या कार्यामुळे महाराष्ट्रातील समाजप्रबोधनाला गती मिळाली. त्यांनी स्थापन केलेल्या प्रार्थना समाजासारख्या संस्था आजही त्यांच्या विचारांचा वारसा जपतात.
दादोबांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांनी मराठी भाषेच्या विकासासाठी आणि सामाजिक सुधारणांसाठी केलेले प्रयत्न मराठी समाजाला नेहमीच मार्गदर्शक ठरतील.
निष्कर्ष
दादोबा पांडुरंग तर्खडकर हे मराठी भाषेचे शिल्पकार आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी मराठी व्याकरणाला व्यवस्थित स्वरूप दिले आणि समाजातील रूढींविरुद्ध लढा देत आधुनिक विचारांचा पाया रचला. त्यांचे जीवन आणि कार्य प्रत्येक मराठी माणसासाठी अभिमानाचा विषय आहे. त्यांच्या साहित्याचा आणि विचारांचा अभ्यास आजही मराठी भाषा आणि समाजसुधारणा यांच्या क्षेत्रात महत्त्वाचा आहे.
