डॉ. बापूजी साळुंखे यांची माहिती: शिक्षणमहर्षी आणि समाजसुधारक

Getting your Trinity Audio player ready...

डॉ. बापूजी साळुंखे हे महाराष्ट्रातील शिक्षणक्षेत्रातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्व होते. त्यांचे मूळ नाव गोविंदराव ज्ञानोजीराव साळुंखे असून, ‘बापूजी’ या नावाने ते सर्वपरिचित होते. त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजातील सर्वसामान्य आणि वंचित वर्गाला प्रगतीची संधी उपलब्ध करून दिली. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना ‘शिक्षणमहर्षी’ आणि ‘दलित मित्र’ अशी उपाधी मिळाली. या लेखात आपण डॉ. बापूजी साळुंखे यांच्या जीवन, कार्य आणि योगदानाबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊ.

प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण

डॉ. बापूजी साळुंखे यांचा जन्म ९ जून १९१९ रोजी सातारा जिल्ह्यातील पाटण तालुक्यातील रामपुरी या छोट्याशा गावात झाला. त्यांचे बालपण अत्यंत खडतर परिस्थितीत गेले. कोवळ्या वयातच त्यांनी आपली आई गमावली आणि वयाच्या बाराव्या वर्षी वडिलांचेही निधन झाले. या दुखद घटनांमुळे त्यांचे शिक्षण अडचणींमध्ये आले, परंतु त्यांनी जिद्द आणि मेहनतीच्या जोरावर शिक्षण पूर्ण केले. १९४५ मध्ये त्यांनी बी.ए. आणि १९४९ मध्ये बी.टी. (बॅचलर ऑफ टीचिंग) ही पदवी प्राप्त केली. संस्कृत, मराठी आणि गणित या विषयांमध्ये त्यांची विशेष रुची होती.

महात्मा गांधींच्या विचारांचा त्यांच्यावर खोल प्रभाव होता, ज्यामुळे त्यांच्या कुटुंबीयांनी आणि मित्रांनी त्यांना ‘बापूजी’ हे नाव दिले. ही ओळख पुढे त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनली.

शिक्षण क्षेत्रातील योगदान

डॉ. बापूजी साळुंखे यांनी शिक्षणाच्या क्षेत्रात क्रांती घडवली. १९५४ मध्ये त्यांनी श्री स्वामी विवेकानंद शिक्षण संस्था स्थापन केली, जी आजही महाराष्ट्रातील ११ जिल्ह्यांमध्ये कार्यरत आहे. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी ग्रामीण, मागास, डोंगराळ आणि दुष्काळग्रस्त भागातील विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून दिली. आज या संस्थेच्या अंतर्गत ३३० शैक्षणिक आणि सांस्कृतिक केंद्रे कार्यरत आहेत, ज्यात १७० हायस्कूल, १८ कला, वाणिज्य आणि विज्ञान महाविद्यालये, ६६ कनिष्ठ महाविद्यालये, ३ बी.एड. महाविद्यालये, १ विधी महाविद्यालय, १९ वसतिगृहे आणि १ आश्रमशाळा यांचा समावेश आहे. या केंद्रांमधून सुमारे दोन लाख विद्यार्थी शिक्षण घेत आहेत.

त्यांनी शिक्षणाला केवळ पुस्तकी ज्ञानापुरते मर्यादित न ठेवता, विद्यार्थ्यांना विचार करण्याची आणि स्वतंत्रपणे निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित करण्यावर भर दिला. त्यांचा हा दृष्टिकोन आजही शिक्षण क्षेत्रात प्रेरणादायी आहे.

सामाजिक कार्य आणि दृष्टिकोन

डॉ. बापूजी साळुंखे हे गांधीवादी विचारसरणीचे होते आणि समाजातील वंचित वर्गाच्या उत्थानासाठी त्यांनी अथक परिश्रम केले. त्यांच्या कार्यामुळे महाराष्ट्र सरकारने त्यांना ‘दलित मित्र’ ही उपाधी प्रदान केली, तर शिवाजी विद्यापीठ, कोल्हापूर यांनी त्यांना डी.लिट. ही मानद पदवी बहाल केली.

त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक समता आणि समानता प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांचा विश्वास होता की, शिक्षण हे व्यक्तीला स्वावलंबी आणि सक्षम बनवते. याच विचाराने प्रेरित होऊन त्यांनी समाजातील सर्व घटकांना शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी कार्य केले.

शिक्षण संस्था आणि पायाभूत सुविधा

डॉ. बापूजी साळुंखे यांनी स्थापन केलेल्या श्री स्वामी विवेकानंद शिक्षण संस्थेने अनेक शैक्षणिक केंद्रे स्थापन केली. यामध्ये कोल्हापूर येथील डॉ. बापूजी साळुंखे इन्स्टिट्यूट ऑफ इंजिनीअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी आणि मिरज येथील शिक्षणमहर्षी डॉ. बापूजी साळुंखे महाविद्यालय यांसारख्या संस्थांचा समावेश आहे. या संस्था आजही उच्च दर्जाचे शिक्षण आणि आधुनिक सुविधा प्रदान करतात. उदाहरणार्थ, इंजिनीअरिंग संस्थेत ऑटोमोबाईल, सिव्हिल, कॉम्प्युटर आणि इलेक्ट्रिकल इंजिनीअरिंगसारख्या विविध अभ्यासक्रमांचा समावेश आहे, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांना उद्योगक्षेत्रात यश मिळवण्याची संधी मिळते.

प्रेरणादायी व्यक्तिमत्व

डॉ. बापूजी साळुंखे यांचे जीवन आणि कार्य अनेकांसाठी प्रेरणादायी आहे. त्यांनी आपल्या दैनंदिनीतून ४५ वर्षांचा काळ अतिशय सुंदरपणे टिपला आहे, ज्यामुळे त्यांचा विचार आणि दृष्टिकोन समजून घेण्यास मदत होते. २०१८-२०१९ हे त्यांचे जन्मशताब्दी वर्ष म्हणून साजरे करण्यात आले.

त्यांचा सहिष्णू आणि सर्वसमावेशक दृष्टिकोन त्यांच्या कार्यातून दिसून येतो. समाजवादी पक्षाचे उमेदवार ग. प. प्रधान यांच्या निवडणूक यंत्रणेत सहभागी असलेल्या व्यक्तींना त्यांनी विरोध न करता सहकार्य केले, ज्यामुळे त्यांचा उदार आणि सर्वसमावेशक स्वभाव प्रकट होतो.

वारसा आणि मान्यता

डॉ. बापूजी साळुंखे यांचे निधन ८ ऑगस्ट १९८७ रोजी झाले, परंतु त्यांचा वारसा आजही त्यांच्या शिक्षण संस्थांमधून आणि लाखो विद्यार्थ्यांच्या यशातून जिवंत आहे. त्यांच्या कार्यामुळे अनेक शैक्षणिक संस्थांना त्यांचे नाव देण्यात आले आहे, जसे की सांगली येथील शिक्षणमहर्षी डॉ. बापूजी साळुंखे महाविद्यालय आणि सोलापूर येथील पी.पी. डॉ. बापूजी साळुंखे विद्यालय.

त्यांच्या कार्याची दखल घेऊन त्यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले. त्यांचा हा वारसा आजही शिक्षण आणि सामाजिक सुधारणांच्या क्षेत्रात प्रेरणा देत आहे.

निष्कर्ष

डॉ. बापूजी साळुंखे हे केवळ शिक्षणतज्ज्ञ नव्हते, तर एक दूरदर्शी समाजसुधारक होते. त्यांनी शिक्षणाच्या माध्यमातून समाजातील वंचित वर्गाला सक्षम केले आणि त्यांना प्रगतीची संधी दिली. त्यांचे कार्य आणि विचार आजही अनेकांना प्रेरणा देतात. जर तुम्हाला त्यांच्या कार्याबद्दल अधिक माहिती असेल किंवा तुम्हाला हा लेख आवडला असेल, तर कृपया तुमचे विचार कमेंट बॉक्समध्ये शेअर करा आणि हा लेख तुमच्या मित्रांसोबत शेअर करायला विसरू नका!