|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
इंदिरा गांधी या भारताच्या इतिहासातील एक प्रभावशाली व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्या भारताच्या पहिल्या आणि एकमेव महिला पंतप्रधान होत्या, ज्यांनी 1966 ते 1977 आणि 1980 ते 1984 अशा दोन कार्यकाळात देशाचे नेतृत्व केले.
त्यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1917 रोजी अलाहाबाद (आता प्रयागराज), उत्तर प्रदेश येथे झाला आणि त्यांचे पूर्ण नाव इंदिरा प्रियदर्शिनी गांधी होते. पंडित जवाहरलाल नेहरू, भारताचे पहिले पंतप्रधान, यांच्या त्या एकुलत्या एक कन्या होत्या. त्यांचे आयुष्य, राजकीय कारकीर्द आणि योगदान यांनी भारताच्या इतिहासावर कायमची छाप सोडली आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
इंदिरा गांधी यांचा जन्म एका राजकीयदृष्ट्या प्रभावशाली कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांप्रमाणेच त्यांची आई कमला नेहरू देखील स्वातंत्र्यसैनिक होत्या. लहानपणीच इंदिरा यांना स्वातंत्र्यलढ्याचे वातावरण अनुभवायला मिळाले.
त्यांनी आपले प्राथमिक शिक्षण भारतात घेतले, तर पुढील शिक्षणासाठी त्या स्वित्झर्लंड आणि इंग्लंडला गेल्या. त्यांनी ऑक्सफर्ड विद्यापीठातून इतिहास आणि मानववंशशास्त्राचा अभ्यास केला. शिक्षणादरम्यान त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याला पाठिंबा देण्यासाठी सक्रिय सहभाग घेतला.
1942 मध्ये इंदिरा यांनी फिरोज गांधी यांच्याशी विवाह केला. फिरोज गांधी हे पारशी कुटुंबातील पत्रकार आणि स्वातंत्र्यसैनिक होते. या दाम्पत्याला राजीव गांधी आणि संजय गांधी अशी दोन मुले झाली. मात्र, वैयक्तिक आणि राजकीय मतभेदांमुळे त्यांचे वैवाहिक जीवन आव्हानात्मक होते.
राजकीय कारकीर्द
इंदिरा गांधी यांनी औपचारिकपणे 1950 च्या दशकात राजकारणात प्रवेश केला. त्या सुरुवातीला वडील जवाहरलाल नेहरू यांच्या खाजगी सचिव म्हणून काम करत होत्या.
- 1959 मध्ये त्या काँग्रेस पक्षाच्या अध्यक्षा बनल्या.
- 1964 मध्ये नेहरूंच्या निधनानंतर लाल बहादूर शास्त्री यांच्या मंत्रिमंडळात त्या माहिती आणि प्रसारणमंत्री बनल्या.
- 1966 मध्ये शास्त्री यांच्या अकस्मात निधनानंतर इंदिरा गांधी यांची भारताच्या पंतप्रधानपदी निवड झाली.
सुरुवातीला त्यांना “मूक पंतप्रधान” म्हणून हिणवले गेले, परंतु त्यांनी आपल्या कणखर नेतृत्वाने आणि धोरणात्मक निर्णयांनी सर्वांना चुकीचे ठरवले.
प्रमुख योगदान
बँकांचे राष्ट्रीयकरण (1969)
इंदिरा गांधी यांनी 14 प्रमुख खाजगी बँकांचे राष्ट्रीयकरण केले. यामुळे ग्रामीण भागात बँकिंग सुविधांचा विस्तार झाला आणि अर्थव्यवस्थेला गती मिळाली.
हरित क्रांती
भारताला अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्ण करण्यासाठी त्यांनी हरित क्रांतीला प्रोत्साहन दिले. यामुळे भारत अन्न आयात करणाऱ्या देशातून निर्यात करणारा देश बनला.
1971 चे भारत-पाकिस्तान युद्ध आणि बांगलादेश निर्मिती
इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने 1971 मध्ये पाकिस्तानविरुद्ध युद्ध जिंकले आणि बांगलादेशाची निर्मिती झाली. या विजयामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर “लोखंडी महिला” (Iron Lady) ही ओळख मिळाली.
परमाणु चाचणी (1974)
पोखरण येथे भारताची पहिली परमाणु चाचणी “स्मायलिंग बुद्धा” यशस्वीरीत्या पार पडली. यामुळे भारत परमाणु शक्ती संपन्न राष्ट्र ठरला.
आपत्काल (1975–1977)
इंदिरा गांधी यांच्या कारकीर्दीतील सर्वात वादग्रस्त निर्णय म्हणजे 1975 मध्ये लागू केलेला आपत्काल.
- 21 महिन्यांसाठी देशात नागरी हक्क मर्यादित करण्यात आले.
- अनेक विरोधी नेत्यांना तुरुंगात टाकण्यात आले.
- सक्तीच्या नसबंदी मोहिमेमुळे टीका वाढली.
1977 च्या निवडणुकीत काँग्रेसचा पराभव झाला आणि इंदिरा गांधी यांना सत्ता सोडावी लागली.
पुनरागमन आणि शेवट
1980 मध्ये इंदिरा गांधी पुन्हा पंतप्रधान बनल्या.
- या काळात पंजाबमधील खलिस्तान चळवळीचा सामना करावा लागला.
- 1984 मध्ये त्यांनी ऑपरेशन ब्ल्यू स्टार ची आज्ञा दिली, ज्यामुळे सुवर्णमंदिरातून दहशतवाद्यांना हटवण्यात आले.
ही कारवाई शीख समुदायात तीव्र असंतोष निर्माण करणारी ठरली. परिणामी, 31 ऑक्टोबर 1984 रोजी त्यांच्या दोन शीख अंगरक्षकांनी त्यांची हत्या केली. त्यानंतर देशभरात शीखविरोधी दंगली उसळल्या.
वारसा
इंदिरा गांधी यांनी महिलांच्या नेतृत्वाला एक नवीन आयाम दिला आणि भारताला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मजबूत स्थान मिळवून दिले.
- त्यांच्या धोरणांमुळे भारताच्या अर्थव्यवस्थेला दिशा मिळाली.
- मात्र, आपत्काल आणि काही निर्णयांमुळे त्यांच्यावर टीकाही झाली.
वैयक्तिक जीवन
इंदिरा गांधी यांचे व्यक्तिमत्त्व साधे पण प्रभावी होते. त्या कला, साहित्य आणि निसर्गप्रेमी होत्या.
त्यांनी “माय ट्रुथ” नावाचे आत्मचरित्र लिहिले आहे.
त्यांचे नातवंडे राहुल गांधी आणि प्रियंका गांधी आजही राजकारणात सक्रिय आहेत.
निष्कर्ष
इंदिरा गांधी या भारताच्या इतिहासातील एक कणखर आणि दूरदृष्टी असलेल्या नेत्या होत्या. त्यांच्या नेतृत्वाने भारताला आधुनिक आणि शक्तिशाली राष्ट्र बनवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
त्यांचे योगदान आणि त्यांच्याशी संबंधित वाद आजही चर्चेचा विषय आहेत. त्यांचा जीवनप्रवास प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणादायी आहे, विशेषतः ज्या महिलांना राजकारण आणि नेतृत्वात स्वारस्य आहे त्यांच्यासाठी.
