|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
मोर, ज्याला मराठीत “मयूर” किंवा “लांडोर” म्हणतात, हा भारताचा राष्ट्रीय पक्षी आहे आणि त्याच्या रंगीबेरंगी पिसाऱ्यांमुळे तो जगभरात प्रसिद्ध आहे. मोर हा निसर्गाचा एक अप्रतिम नमुना आहे, जो सौंदर्य, संस्कृती आणि पर्यावरण यांचा सुंदर संगम दर्शवतो.
या लेखात आपण मोराबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया, जी सोपी, स्पष्ट आणि अचूक आहे.
मोराचे वैज्ञानिक वर्गीकरण
- वैज्ञानिक नाव: पावो क्रिस्टेटस (Pavo cristatus)
- कुटुंब: फॅसियनिडे (Phasianidae)
- प्रकार: पक्षी
- प्रजाती: भारतीय मोर (Indian Peafowl)
मोर हा फॅसियनिडे कुटुंबातील एक पक्षी आहे, ज्यामध्ये तीतर, कबुतर आणि इतर रंगीत पक्षी येतात. भारतीय मोर हा दक्षिण आशियातील मूळ निवासी आहे आणि भारत, श्रीलंका, बांगलादेश यांसारख्या देशांमध्ये आढळतो.
मोराचे शारीरिक वैशिष्ट्ये
मोर त्याच्या आकर्षक आणि चमकदार पिसाऱ्यांमुळे ओळखला जातो. खाली त्याची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये दिली आहेत:
- रंग: नर मोराचे पिसारे निळ्या, हिरव्या आणि सोनेरी रंगाच्या छटांनी नटलेले असतात. मादी मोर (लांडोरी) तुलनेने साधी दिसते, तिचे पिसारे तपकिरी आणि हिरवट रंगाचे असतात.
- पिसाऱ्यांची लांबी: नर मोराच्या शेपटीची पिसे (ज्याला “पंख” म्हणतात) 1.5 ते 2 मीटर लांब असू शकतात. ही पिसे डोळ्यासारखी नक्षी (eye-spots) असलेली असतात, जी मादीला आकर्षित करण्यासाठी वापरली जातात.
- आकार: नर मोराचा आकार साधारण 1.8 ते 2.3 मीटर लांब (शेपटीसह) असतो, तर मादीचा आकार 0.9 ते 1 मीटर असतो.
- वजन: नर मोराचे वजन 4 ते 6 किलो, तर मादीचे वजन 2.75 ते 4 किलो असते.
मोराचे निवासस्थान
मोर हा प्रामुख्याने जंगल, शेतजमीन आणि गवताळ प्रदेशात आढळतो. भारतातील खुल्या जंगलांमध्ये, विशेषतः राजस्थान, गुजरात, उत्तर प्रदेश आणि दक्षिण भारतात मोर मोठ्या संख्येने दिसतात.
ते मानवाच्या जवळील भागात, जसे की गावे आणि शेतजमीन, येथेही सहज आढळतात. मोराला पाण्याच्या जवळील भाग आणि उघड्या जागा आवडतात, जिथे ते अन्न आणि सुरक्षित निवारा मिळवू शकतात.
मोराचे आहार
मोर सर्वभक्षी (Omnivorous) आहे, म्हणजेच तो वनस्पती आणि प्राणी दोन्ही खातो.
- वनस्पती: धान्य, बिया, फळे, पाने आणि फुले.
- प्राणी: कीटक, सरडे, लहान साप आणि उंदीर यांसारखे छोटे प्राणी.
मोर विशेषतः सकाळी आणि संध्याकाळी अन्न शोधण्यासाठी सक्रिय असतो.
मोराचे वर्तन आणि प्रजनन
- पिसाऱ्यांचा नृत्य: नर मोर मादीला आकर्षित करण्यासाठी आपले रंगीत पिसारे पंख्यासारखे पसरवून नृत्य करतो. हा नृत्याचा प्रकार पावसाळ्यात अधिक दिसतो, कारण हा त्यांचा प्रजनन काळ असतो.
- प्रजनन काळ: भारतात मोराचा प्रजनन काळ पावसाळ्यात, म्हणजेच जून ते ऑक्टोबर दरम्यान असतो.
- अंडी: मादी मोर एकदा 4 ते 8 अंडी घालते, जी ती जमिनीवर बनवलेल्या खड्ड्यात ठेवते. अंड्यांमधून 28 ते 30 दिवसांत पिल्ले बाहेर येतात.
- वर्तन: मोर सामान्यतः शांत स्वभावाचा असतो, परंतु त्याचा कर्कश आवाज (“केंऽऽ केंऽऽ”) प्रसिद्ध आहे, विशेषतः पावसाळ्यात.
मोराचे सांस्कृतिक महत्त्व
भारतात मोराला धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या खूप महत्त्व आहे:
- हिंदू धर्म: मोर हा भगवान श्रीकृष्ण आणि कार्तिकेय (मुरुगन) यांच्याशी संबंधित आहे. श्रीकृष्णांच्या मुकुटात मोराचे पीस नेहमी दिसते.
- राष्ट्रीय प्रतीक: 1963 मध्ये भारताने मोराला राष्ट्रीय पक्षी म्हणून घोषित केले, कारण तो सौंदर्य, अभिमान आणि विविधतेचे प्रतीक आहे.
- कला आणि साहित्य: मोर भारतीय चित्रकला, नृत्य आणि साहित्यात नेहमीच प्रेरणास्थान राहिला आहे. त्याचे रंगीत पिसारे भारतीय संस्कृतीत आनंद आणि समृद्धीचे प्रतीक मानले जातात.
मोराचे संवर्धन
भारतीय मोराची प्रजाती सध्या IUCN (International Union for Conservation of Nature) च्या यादीत “Least Concern” श्रेणीत आहे, म्हणजेच त्याला तात्काळ धोका नाही.
तथापि, अवैध शिकार, निवासस्थानाचा नाश आणि कीटकनाशकांचा वापर यामुळे काही ठिकाणी मोराची संख्या कमी होत आहे. भारतात वन्यजीव संरक्षण कायदा 1972 अंतर्गत मोराचे संरक्षण केले जाते.
मोराबद्दल काही रोचक तथ्ये
- मोराचे पिसारे दरवर्षी गळतात आणि पुन्हा नव्याने उगवतात.
- मोराला “पावसाचा पक्षी” म्हणूनही ओळखले जाते, कारण तो पावसाळ्यात अधिक सक्रिय होतो.
- मोराचा रंगीत पिसारा हा नराच्या प्रजनन यशाचे प्रमुख लक्षण आहे; जितका सुंदर पिसारा, तितकी मादी आकर्षित होण्याची शक्यता जास्त.
- मोर 20 वर्षांपर्यंत जगू शकतो.
निष्कर्ष
मोर हा केवळ भारताचा राष्ट्रीय पक्षीच नाही, तर तो भारतीय संस्कृती, कला आणि पर्यावरणाचा अविभाज्य भाग आहे. त्याचे रंगीत पिसारे आणि आकर्षक नृत्य यामुळे तो सर्वांचे लक्ष वेधून घेतो.
मोराचे संवर्धन करणे हे आपले कर्तव्य आहे, जेणेकरून पुढच्या पिढ्याही या सुंदर पक्ष्याचा आनंद घेऊ शकतील.
