|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
कवी कलश हे छत्रपती संभाजी महाराजांचे निकटवर्तीय मित्र, कवी, सल्लागार आणि मराठा साम्राज्याचे एकनिष्ठ योद्धा होते. त्यांचे जीवन आणि कार्य मराठ्यांच्या इतिहासात एक प्रेरणादायी अध्याय आहे. कवी कलश यांनी आपल्या काव्यकौशल्याने आणि स्वराज्याप्रती निष्ठेने मराठा साम्राज्याच्या गौरवशाली परंपरेत आपले नाव अजरामर केले.
प्रारंभिक जीवन
कवी कलश हे मूळचे उत्तर प्रदेशमधील उन्नाव जिल्ह्यातील कनोजी ब्राह्मण कुटुंबातील होते. त्यांचे खरे नाव केशव पंडित असे होते, परंतु त्यांच्या काव्यकौशल्यामुळे त्यांना “कवी कलश” ही उपाधी मिळाली. त्यांचे पूर्वायुष्याबद्दल फारशी माहिती उपलब्ध नाही, परंतु असे मानले जाते की ते संस्कृत, मराठी आणि ब्रज भाषेतील विद्वान होते. औरंगजेबाच्या अत्याचारांमुळे उत्तर भारतातील अनेक विद्वान दक्षिणेकडे स्थलांतरित झाले, आणि कवी कलशही छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या हिंदवी स्वराज्यात आले असावेत.
संभाजी महाराजांशी भेट
कवी कलश आणि छत्रपती संभाजी महाराज यांची पहिली भेट मथुरेत झाल्याचा उल्लेख काही स्रोतांमध्ये आहे. संभाजी महाराज संस्कृत आणि फारसी भाषेचे अभ्यासक होते आणि त्यांना कवी कलश यांच्या ब्रज भाषेतील काव्याची खूप प्रशंसा होती. या काव्यकौशल्यामुळे दोघांमध्ये घनिष्ठ मैत्री निर्माण झाली. संभाजी महाराजांनी कवी कलश यांना “छंदोगामात्य” ही उपाधी दिली, जी त्यांच्या संस्कृत साहित्य आणि वैदिक अभ्यासातील प्रावीण्य दर्शवते.
मराठा साम्राज्यातील भूमिका
कवी कलश हे केवळ कवीच नव्हते, तर ते एक कुशल प्रशासक आणि योद्धा देखील होते. त्यांनी संभाजी महाराजांच्या अनेक मोहिमांमध्ये सहभाग घेतला आणि १६८४ मध्ये रायगड किल्ल्याजवळ शहाबुद्दीन खानाला पराभूत केले. संभाजी महाराजांनी त्यांना “कुलमुख्यत्यार” ही महत्त्वाची जबाबदारी सोपवली, ज्यामुळे त्यांचा मराठा दरबारातील प्रभाव वाढला. कवी कलश यांनी संभाजी महाराजांना राजकीय आणि कूटनीतीच्या बाबतीत सल्ला दिला आणि मराठा साम्राज्याला मुघलांच्या आक्रमणांविरुद्ध मजबूत ठेवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.
काव्य आणि साहित्य
कवी कलश यांचे काव्य संभाजी महाराजांच्या शौर्य, बुद्धिमत्ता आणि स्वराज्याप्रती समर्पणाचे गौरव करते. त्यांच्या कवितांमध्ये मराठा साम्राज्याच्या मूल्यांचे आणि छत्रपतींच्या निःस्वार्थी नेतृत्वाचे वर्णन आहे. त्यांनी संस्कृत आणि मराठी साहित्याच्या जतनातही योगदान दिले. त्यांच्या कवितांमध्ये वैदिक तत्त्वज्ञान आणि मराठा शौर्य यांचा सुंदर संगम दिसतो. १६८९ मध्ये मुघलांनी त्यांना आणि संभाजी महाराजांना पकडले तेव्हा कवी कलश यांनी औरंगजेबाच्या दरबारात एक उत्स्फूर्त कविता रचली:
“यावन रावन की सभा संभू बंन्ध्यो बजरंग।”
ही कविता त्यांच्या धैर्य आणि निष्ठेचे प्रतीक आहे.
मुघल कैद आणि बलिदान
१६८९ मध्ये संभाजी महाराज आणि कवी कलश यांना मुघल सेनापती मुकर्रब खानाने संगमेश्वर येथे पकडले. औरंगजेबाने त्यांच्या पकडण्याचा जल्लोष केला आणि त्यांना ४० दिवस अमानुष छळ सहन करावा लागला. त्यांना अपमानित करण्यासाठी मुघल प्रदेशात जखमलेल्या अवस्थेत फिरवण्यात आले, त्यांची दाढी आणि केस उपटले गेले, नखे काढली गेली आणि जखमांवर मीठ-मिरची चोळण्यात आली. तरीही, कवी कलश यांनी संभाजी महाराजांचा विश्वासघात केला नाही. शेवटी, दोघांना डोकं छाटून ठार करण्यात आलं आणि त्यांचे मृतदेह नदीत टाकण्यात आले. त्यांचे हे बलिदान मराठा इतिहासात अमर आहे.
वारसा
कवी कलश यांची संभाजी महाराजांप्रती निष्ठा आणि त्यांचे साहित्यिक योगदान मराठा इतिहासात प्रेरणादायी आहे. तुळापूर येथे संभाजी महाराजांच्या समाधीशेजारी कवी कलश यांचीही समाधी आहे, जी त्यांच्या अटूट मैत्रीचे प्रतीक आहे. २०२५ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या “छावा” चित्रपटाने त्यांच्या जीवनाला पुन्हा एकदा लोकांसमोर आणले. कवी कलश यांचे काव्य आणि बलिदान मराठ्यांच्या स्वराज्यलढ्याचे प्रतीक बनले आहे.
निष्कर्ष
कवी कलश हे एक विद्वान, योद्धा आणि संभाजी महाराजांचे खरे मित्र होते. त्यांनी आपल्या काव्याने आणि स्वराज्याप्रती निष्ठेने मराठा इतिहासात आपले स्थान निर्माण केले. त्यांचे जीवन धैर्य, निष्ठा आणि बलिदानाचे उदाहरण आहे, जे आजही प्रत्येक मराठी माणसाला प्रेरणा देते.
