|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
क्रांतिसिंह नाना पाटील हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक थोर क्रांतिकारक आणि स्वातंत्र्योत्तर काळातील मराठी राजकारणी होते. त्यांचे कार्य प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील सातारा आणि सांगली परिसरात केंद्रित होते. त्यांनी स्थापन केलेल्या प्रतिसरकार या समांतर शासन व्यवस्थेमुळे ते “क्रांतिसिंह” म्हणून प्रसिद्ध झाले.
जीवन परिचय
- पूर्ण नाव: नाना रामचंद्र पिसाळ
- जन्म: ३ ऑगस्ट १९००, बहे, वाळवा तालुका, सांगली जिल्हा, महाराष्ट्र
- मृत्यू: ६ डिसेंबर १९७६, वाळवा, सांगली
- वडील: रामचंद्र पिसाळ
- अपत्य: हौसाबाई भगवानराव पाटील
- चळवळी: भारतीय स्वातंत्र्यलढा, संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ
- धर्म: हिंदू
नाना पाटील यांचा जन्म सांगली जिल्ह्यातील वाळवा तालुक्यातील बहे या गावी झाला. त्यांचे मूळ गाव येडेमच्छिंद्र होते. लहानपणापासूनच त्यांना दणकट शरीरयष्टी आणि भारदस्त व्यक्तिमत्त्व लाभले. प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी काही काळ तलाठी म्हणून नोकरी केली; परंतु समाजकार्य आणि स्वातंत्र्यलढ्याची ओढ त्यांना नोकरी सोडण्यास प्रवृत्त केली.
स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान
- १९३० च्या सविनय कायदेभंग चळवळीपासून सक्रिय सहभाग.
- ग्रामीण जनतेत स्वातंत्र्याची जाणीव जागृत केली.
- सत्यशोधक चळवळ आणि वारकरी संप्रदायाचा प्रभाव त्यांच्या कार्यात दिसून आला.
- जनतेशी त्यांच्या भाषेत संवाद साधून त्यांनी लोकांना स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी करून घेतले.
प्रतिसरकारची स्थापना
नाना पाटील यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे १९४२ च्या ‘चले जाव’ चळवळीदरम्यान सातारा आणि सांगली परिसरात स्थापन झालेले प्रतिसरकार.
हे शासन “आपुला आपण करू कारभार” या सूत्रावर आधारित होते.
प्रतिसरकारची प्रमुख कामे:
- लोकन्यायालये: तंटे व वाद सोडवण्यासाठी स्थानिक न्यायव्यवस्था.
- अन्नधान्य पुरवठा: गरजूंना धान्य उपलब्ध करून देणे.
- बाजार व्यवस्था: स्वतंत्र बाजारपेठा उभारणे.
- अन्यायाविरुद्ध कारवाई: सावकार, दरोडेखोर व अन्यायी पाटलांना शिक्षा.
या शासनाचा प्रभाव सुमारे १,५०० गावांमध्ये होता, ज्यामुळे ब्रिटिशांचे नियंत्रण नाममात्र राहिले.
तुफान सेना
प्रतिसरकारचे सैन्यदल म्हणून नाना पाटील यांनी तुफान सेना स्थापन केली.
- रेल्वे, पोस्ट आणि इतर सेवांवर हल्ले करून ब्रिटिशांना खिळखिळे केले.
- कुंडल येथे युद्धशाळा स्थापन करून सुमारे ५,००० जवानांना प्रशिक्षण दिले.
- तलवार, पिस्तूल, बॉम्ब वापरण्याचे शिक्षण देण्यात आले.
- दलाचे नेतृत्व जी.डी. लाड (बापू) आणि आकाराम पवार (दादा) यांनी केले.
भूमिगत चळवळ
- १९४२ ते १९४६ या काळात नाना पाटील भूमिगत राहिले.
- ब्रिटिशांनी त्यांना पकडण्यासाठी बक्षीस जाहीर केले.
- त्यांची जमीन व मालमत्ता सरकारजमा करण्यात आली.
- मातोश्रींच्या निधनाच्या वेळीही जीव धोक्यात घालून त्यांनी अंत्यसंस्कार केले.
- १९४६ मध्ये स्वातंत्र्य निश्चित झाल्यानंतरच ते सार्वजनिकरीत्या प्रकट झाले.
सामाजिक सुधारणा
नाना पाटील यांच्यावर महात्मा फुले आणि राजर्षी शाहू महाराज यांच्या विचारांचा प्रभाव होता. त्यांनी खालील सामाजिक उपक्रम केले:
- गांधी विवाह: कमी खर्चातील विवाहसंस्था सुरू केली.
- शिक्षण प्रसार: ग्रामीण भागात शिक्षणाचा प्रचार.
- ग्रंथालये: जनजागृतीसाठी स्थापना.
- अंधश्रद्धा निर्मूलन: व्यसनमुक्ती आणि अंधश्रद्धाविरोधी चळवळी.
राजकीय योगदान
स्वातंत्र्यानंतर नाना पाटील यांनी राजकारणातही योगदान दिले.
- १९५७: उत्तर सातारा मतदारसंघातून लोकसभेवर निवडून आले.
- १९६७: बीड मतदारसंघातून कम्युनिस्ट पक्षाचे खासदार झाले.
- ते मराठीतून संसदेत भाषण करणारे पहिले खासदार होते.
वारसा आणि प्रभाव
क्रांतिसिंह नाना पाटील यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे.
- शेतकरी आणि ग्रामीण समाज सशक्त करण्यासाठी त्यांनी आयुष्य वाहिले.
- प्रतिसरकार हा भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याचा अनोखा प्रयोग ठरला.
- त्यांच्या विचारांमुळे अनेक सामाजिक कार्यकर्ते घडले.
मृत्यू
क्रांतिसिंह नाना पाटील यांचे ६ डिसेंबर १९७६ रोजी वाळवा येथे निधन झाले. त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांचे अंतिम संस्कार वाळव्यातच करण्यात आले.
संदर्भग्रंथ
- क्रांतिसिंह नाना पाटील – लेखक: विलास पाटील (क्रांतिवैभव प्रकाशन)
- सिंहगर्जना: क्रांतिसिंह नाना पाटील यांची निवडक भाषणे – संपादक: रा.तु. भगत
- पत्री सरकार: चरित्र, व्यक्तिमत्त्व आणि चळवळ – लेखक: प्राचार्य व.न. इंगळे
निष्कर्ष
क्रांतिसिंह नाना पाटील हे धैर्य, सामाजिक न्याय आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्याचे प्रतीक होते. त्यांनी ग्रामीण जनतेत स्वाभिमान जागवला आणि ब्रिटिश सत्तेला थेट आव्हान दिले. त्यांचा वारसा आजही शेतकरी, कामगार आणि सामान्य माणसांना प्रेरणा देतो.
