|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
महाराणी ताराबाई भोसले (१६७५–१७६१) या मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील एक अजरामर व्यक्तिमत्त्व होत्या. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या सून आणि छत्रपती राजाराम महाराज यांच्या पत्नी असलेल्या ताराबाई यांनी मराठा स्वराज्याच्या कठीण काळात अप्रतिम नेतृत्व केले.
मुघल सम्राट औरंगजेबाच्या प्रचंड सैन्याविरुद्ध त्यांनी सात वर्षे अथक लढा दिला आणि स्वराज्याचे रक्षण केले. त्यांच्या शौर्यामुळे आणि बुद्धिमत्तेमुळे मराठा साम्राज्याला नवसंजीवनी मिळाली.
प्रारंभिक जीवन आणि विवाह
महाराणी ताराबाई यांचा जन्म १६७५ साली मराठा साम्राज्याचे सरसेनापती हंबीरराव मोहिते यांच्या कुटुंबात झाला. त्यांचे माहेरचे नाव सीताबाई होते. हंबीरराव मोहिते हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे विश्वासू सेनापती होते आणि त्यांची बहीण सोयराबाई या शिवाजी महाराजांच्या पत्नी होत्या. त्यामुळे ताराबाई यांचा मराठा राजघराण्याशी आधीपासूनच जवळचा संबंध होता.
वयाच्या आठव्या वर्षी, १६८३–८४ मध्ये, ताराबाई यांचा विवाह छत्रपती राजाराम महाराज यांच्याशी झाला. राजाराम हे शिवाजी महाराजांचे धाकटे पुत्र आणि संभाजी महाराजांचे सावत्र भाऊ होते. विवाहानंतर त्यांचे नाव ताराबाई असे ठेवण्यात आले. या विवाहामुळे त्या मराठा राजघराण्याच्या स्नुषा बनल्या आणि त्यांना लष्करी व राजकीय वातावरणाचा जवळून अनुभव मिळाला. ताराबाईंना युद्धकला, घोडेस्वारी, तलवारबाजी आणि भालाफेक यांचे प्रशिक्षण मिळाले होते, ज्याचा त्यांना पुढे मोठा उपयोग झाला.
मराठा साम्राज्यावरील संकट आणि ताराबाईंचे नेतृत्व
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे १६८० मध्ये निधन झाले आणि त्यानंतर संभाजी महाराज गादीवर बसले. परंतु १६८९ मध्ये औरंगजेबाने विश्वासघाताने संभाजी महाराजांना पकडून त्यांची हत्या केली. यामुळे मराठा साम्राज्यावर मोठे संकट कोसळले. संभाजी महाराजांचा मुलगा शाहू तेव्हा लहान होता आणि त्याला औरंगजेबाने कैदेत ठेवले. अशा परिस्थितीत राजाराम महाराज मराठा साम्राज्याचे छत्रपती बनले.
१६८९ मध्ये मुघलांनी रायगड किल्ल्याला वेढा घातला तेव्हा ताराबाई आणि राजाराम यांनी रायगड सोडून जिंजी (आता तमिळनाडू) येथे आश्रय घेतला. १६९६ मध्ये ताराबाईंना पुत्ररत्न झाले, ज्यांचे नाव शिवाजी दुसरा ठेवण्यात आले. परंतु १७०० मध्ये राजाराम महाराजांचे सिंहगडावर आजाराने निधन झाले. यावेळी मराठा साम्राज्य अत्यंत कमकुवत झाले होते, आणि औरंगजेबाला वाटले की मराठ्यांचा अंत आता जवळ आला आहे.
मात्र, वयाच्या अवघ्या २५व्या वर्षी ताराबाईंनी स्वराज्याची धुरा आपल्या खांद्यावर घेतली. त्यांनी आपला मुलगा शिवाजी दुसरा याला छत्रपती घोषित केले आणि स्वतः कारभारी म्हणून राज्यकारभार हाती घेतला. त्यांनी मराठा सरदारांना एकत्र केले आणि औरंगजेबाच्या प्रचंड सैन्याविरुद्ध लढण्याची रणनीती आखली.
औरंगजेबाविरुद्धचा सात वर्षांचा लढा (१७००–१७०७)
- “गनिमी कावा” युद्धतंत्राचा प्रभावी वापर
- मराठा सरदारांना (धनाजी जाधव, संताजी घोरपडे, कान्होजी आंग्रे इ.) एकजूट केली
- पन्हाळा किल्ला पुन्हा जिंकून राजधानी बनवली
- औरंगजेबाला दक्षिणेत सात वर्षे अडकवले
- अखेरीस १७०७ मध्ये औरंगजेबाचा मृत्यू महाराष्ट्रातच झाला
इतिहासकारांनी त्यांना “स्वराज्यरक्षिका” म्हटले आहे.
शाहू महाराजांशी संघर्ष आणि कोल्हापूर गादी
- औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर शाहू महाराज कैदेतून मुक्त झाले
- वारसाहक्काच्या वादामुळे खेड-कडूसची लढाई (१७०७) झाली – शाहू महाराज विजयी
- ताराबाईंनी माघार घेऊन कोल्हापूरमध्ये स्वतंत्र गादी स्थापन केली (१७०९–१७१४)
- नंतर राजसबाईंच्या कटामुळे त्या व मुलगा शिवाजी दुसरा कैदेत
- १७३० मध्ये शाहू महाराजांशी समेट
उशिरा जीवन
- १७४९ : शाहू महाराजांचे निधन, वारस नसल्याने ताराबाईंनी रामराजा याला पुढे आणले
- पेशव्यांशी संघर्ष, नंतर १७५२ मध्ये शांतता करार
- ९ डिसेंबर १७६१ रोजी ताराबाईंचे निधन (अजिंक्यतारा किल्ला, सातारा)
- समाधी : माहुली, कृष्णा नदीकाठी
योगदान आणि महत्त्व
- मराठा साम्राज्याचे सर्वात कठीण काळात संरक्षण
- औरंगजेबासारख्या बलाढ्य शत्रूला रोखून धरले
- कोल्हापूरची स्वतंत्र गादी स्थापन केली
- मोगल इतिहासकार खाफीखान आणि भारतीय इतिहासकार जदुनाथ सरकार यांनी त्यांच्या नेतृत्वाची प्रशंसा केली
निष्कर्ष
महाराणी ताराबाई या खऱ्या अर्थाने मराठा साम्राज्याच्या शूरवीर राणी होत्या. त्यांनी स्वराज्याच्या रक्षणासाठी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित केले. त्यांचे धैर्य, बुद्धिमत्ता आणि नेतृत्व आजही प्रत्येक मराठी माणसाला प्रेरणा देते.
