|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
महर्षी धोंडो केशव कर्वे (१८ एप्रिल १८५८ – ९ नोव्हेंबर १९६२) हे भारतातील सामाजिक सुधारणेच्या क्षेत्रातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी स्त्री शिक्षण, विधवा पुनर्विवाह आणि स्त्रियांच्या हक्कांसाठी आपले संपूर्ण आयुष्य वाहिले. त्यांच्या कार्यामुळे त्यांना ‘महर्षी’ ही उपाधी मिळाली आणि भारत सरकारने त्यांना १९५८ मध्ये ‘भारतरत्न’ हा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन गौरवले.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांचा जन्म १८ एप्रिल १८५८ रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील खेड तालुक्यातील शेरवली गावात एका मध्यमवर्गीय चितपावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला.
त्यांचे वडील केशव बापूराव कर्वे आणि आई लक्ष्मीबाई केशव कर्वे यांनी त्यांना साध्या परिस्थितीत वाढवले. त्यांचे बालपण मुरूड गावात गेले, जिथे त्यांनी प्राथमिक शिक्षण घेतले.
शिक्षणासाठी त्यांना खूप कष्ट करावे लागले, कारण शाळा लांब होती आणि आर्थिक परिस्थिती बेताची होती. तरीही, त्यांनी आपली जिद्द आणि बुद्धिमत्ता यांच्या जोरावर शिक्षण पूर्ण केले.
१८८१ मध्ये त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि मुंबईच्या एल्फिन्स्टन कॉलेजमधून गणित विषयात बी.ए. पदवी (१८८४) मिळवली. त्यांच्या गणितातील प्रावीण्यामुळे त्यांना पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजात गणिताचे प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती मिळाली, जिथे त्यांनी १८९१ ते १९१४ पर्यंत अध्यापन केले.
वैयक्तिक जीवन आणि विधवा पुनर्विवाह
वयाच्या १४व्या वर्षी त्यांचा विवाह राधाबाई यांच्याशी झाला, ज्या त्या वेळी ८ वर्षांच्या होत्या. दुर्दैवाने, १८९१ मध्ये राधाबाईंचा बाळंतपणात मृत्यू झाला.
त्या काळात समाजात विधवा पुनर्विवाह निषिद्ध मानला जायचा, आणि विधवांना अत्यंत कठोर जीवन जगावे लागायचे. कर्वे यांनी या अन्यायकारक प्रथेला आव्हान देण्याचे ठरवले आणि १८९३ मध्ये पंडिता रमाबाई यांच्या शारदा सदन संस्थेतील गोदूबाई (पुढे आनंदीबाई कर्वे) या विधवेशी पुनर्विवाह केला.
हा निर्णय समाजाला मान्य नव्हता. त्यामुळे मुरूड गावात त्यांच्यावर सामाजिक बहिष्कार टाकण्यात आला. तरीही, कर्वे यांनी धैर्याने या विरोधाचा सामना केला आणि आपल्या वैयक्तिक कृतीतून समाजाला विधवा पुनर्विवाहाचे महत्त्व पटवून दिले.
आनंदीबाई कर्वे यांनी त्यांच्या कार्यात खंबीर साथ दिली आणि त्यांच्या सामाजिक सुधारणा चळवळीला बळ दिले.
सामाजिक कार्य आणि स्त्री शिक्षण
महर्षी कर्वे यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणाला आणि सक्षमीकरणाला आपल्या जीवनाचे ध्येय बनवले. त्यांनी खालील संस्था स्थापन करून समाजात क्रांतिकारी बदल घडवले:
१. अनाथ बालिकाश्रम (१८९६)
१८९६ मध्ये कर्वे यांनी पुण्यात ‘अनाथ बालिकाश्रम’ स्थापन केला, ज्याचा उद्देश विधवा आणि अनाथ मुलींना शिक्षण आणि आश्रय देणे हा होता.
१९०० मध्ये या आश्रमाचे स्थलांतर पुण्याजवळील हिंगणे (आता कर्वेनगर) येथे झाले. या आश्रमाने विधवांना आत्मनिर्भर बनवण्यासाठी शिक्षण आणि प्रशिक्षण दिले.
२. हिंगणे स्त्री शिक्षण संस्था (१९०७)
हिंगणे येथे १९०७ मध्ये कर्वे यांनी मुलींसाठी शाळा सुरू केली, जी पुढे ‘हिंगणे स्त्री शिक्षण संस्था’ म्हणून ओळखली गेली.
याचे नंतर ‘महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था’ असे नामकरण झाले. या संस्थेत विधवांना शिक्षणासोबतच गृहशास्त्र, आरोग्यशास्त्र आणि इतर जीवनावश्यक कौशल्ये शिकवली जायची.
कर्वे यांची मेहुणी, पार्वतीबाई आठवले, या शाळेची पहिली विद्यार्थिनी होती.
३. श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ (१९१६)
कर्वे यांनी १९१६ मध्ये भारतातील पहिले महिला विद्यापीठ, ‘श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ’ (एसएनडीटी) स्थापन केले.
जपानमधील महिला विद्यापीठाने प्रेरित होऊन त्यांनी हे विद्यापीठ उभारले, ज्याला विठ्ठलदास ठाकरसी यांनी १५ लाख रुपयांचे अनुदान दिले.
या विद्यापीठाने महिलांना उच्च शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून दिली आणि मराठी भाषेत शिक्षण देण्यावर भर दिला. आजही हे विद्यापीठ महिलांच्या शिक्षणासाठी कार्यरत आहे.
४. इतर संस्था
- निष्काम कर्ममठ (१९१०): सामाजिक कार्यासाठी समर्पित कार्यकर्ते तयार करण्यासाठी.
- महाराष्ट्र ग्राम प्राथमिक शिक्षण मंडळ (१९३६): ग्रामीण भागात शिक्षणाचा प्रसार करण्यासाठी.
- समता संघ (१९४४): जातीभेद आणि अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी.
पुरस्कार आणि सन्मान
महर्षी कर्वे यांच्या कार्याचा गौरव अनेक प्रकारे झाला:
- पद्मविभूषण (१९५५) आणि भारतरत्न (१९५८) – भारतरत्न मिळवणारे ते पहिले महाराष्ट्रीय व्यक्ती होते.
- मानद पदव्या: बनारस हिंदू विद्यापीठ (१९४२), पुणे विद्यापीठ (१९५१), एसएनडीटी विद्यापीठ (१९५४) आणि मुंबई विद्यापीठ (१९५७) यांनी त्यांना डी.लिट. आणि एलएल.डी. पदव्या प्रदान केल्या.
- त्यांचे आत्मचरित्र, ‘आत्मवृत्त’ (१९२८) आणि ‘लुकिंग बॅक’ (१९३६), त्यांच्या विचार आणि संघर्षांची प्रेरणा देतात.
प्रेरणादायी वारसा
महर्षी कर्वे यांनी आपल्या १०४ वर्षांच्या दीर्घ आयुष्यात समाजातील रूढींना आव्हान देत स्त्रियांच्या सक्षमीकरणासाठी अथक कार्य केले.
त्यांचे कार्य केवळ भारतातच नव्हे, तर परदेशातही गौरवले गेले. त्यांनी अल्बर्ट आइनस्टाइन यांच्यासह अनेक थोर व्यक्तींना भेटून आपल्या कार्याची माहिती दिली.
त्यांच्या कार्यामुळे हजारो महिलांना शिक्षण आणि स्वाभिमान मिळाला. त्यांनी स्थापन केलेल्या संस्था, विशेषतः एसएनडीटी विद्यापीठ आणि महर्षी कर्वे स्त्री शिक्षण संस्था, आजही त्यांच्या दृष्टीला साकार करत आहेत. त्यांचे जीवन हे सामाजिक सुधारणा आणि समतेसाठीच्या लढ्याचे प्रतीक आहे.
निष्कर्ष
महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांचे कार्य आणि त्यांचा जीवनप्रवास प्रत्येकाला प्रेरणा देतो. त्यांनी समाजातील अन्यायकारक प्रथांना आव्हान देत स्त्रियांना शिक्षण आणि स्वातंत्र्याचा मार्ग दाखवला. त्यांचे योगदान भारतीय समाजाच्या सामाजिक आणि शैक्षणिक इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले आहे. त्यांच्या स्मृतीला वंदन करताना आपण त्यांचा आदर्श स्वीकारून समतेच्या दिशेने पुढे जाण्याचा संकल्प करूया.
