|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
महात्मा ज्योतिबा गोविंदराव फुले (११ एप्रिल १८२७ – २८ नोव्हेंबर १८९०) हे भारतीय समाजसुधारक, विचारवंत, लेखक आणि शिक्षणतज्ज्ञ होते. त्यांनी भारतातील जातीभेद, स्त्री-शिक्षण आणि सामाजिक अन्याय यांच्या विरोधात अथक कार्य केले. त्यांना ‘महात्मा’ ही उपाधी त्यांच्या सामाजिक कार्यामुळे मिळाली. त्यांचे कार्य विशेषतः महाराष्ट्रात आणि भारतभर प्रभावी ठरले.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
- जन्म : ११ एप्रिल १८२७, पुणे (माळी समाजात)
- वडील : गोविंदराव फुले
- आई : चिमणाबाई
- प्रारंभिक शिक्षण मराठी शाळेत, परंतु १३व्या वर्षी शाळा सोडावी लागली.
- स्वतःच्या मेहनतीने मराठी, इंग्रजी आणि संस्कृत यांचा अभ्यास.
- थॉमस पेन यांच्या विचारांचा खोल प्रभाव.
सावित्रीबाई फुले यांच्याशी विवाह आणि सहभाग
- विवाह : १८४० मध्ये सावित्रीबाई फुले यांच्याशी.
- सावित्रीबाई त्यांच्या कार्यात सहकारी बनल्या.
- त्यांनी स्वतः शिक्षण घेतले व नंतर मुलींच्या शिक्षणासाठी शिक्षिका झाल्या.
मुलींच्या शिक्षणाची सुरुवात
- १८४८ : पुण्यात मुलींसाठी भारताची पहिली शाळा सुरू.
- प्रचंड विरोध असूनही शाळा यशस्वीपणे चालवली.
- सावित्रीबाई स्वतः शिक्षिका म्हणून कार्यरत.
- एकूण १८ शाळा स्थापन – शूद्र, अतिशूद्र आणि मागासवर्गीय मुलींसाठी.
सत्यशोधक समाजाची स्थापना (१८७३)
- उद्देश : जातीभेद, अंधश्रद्धा आणि धार्मिक रूढी यांना आव्हान देणे.
- सर्व जाती व धर्म समान मानले.
- विधवा पुनर्विवाह, बालविवाह विरोध, आणि समता आधारित समाजाची स्थापना.
साहित्यिक योगदान
महात्मा फुले यांनी अनेक लेखनाद्वारे समाजजागृती केली. प्रमुख ग्रंथ :
- गुलामगिरी (१८७३) – भारतीय जातीव्यवस्थेची चिकित्सा.
- शेतकऱ्याचा आसूड – शेतकऱ्यांच्या शोषणावर आणि ब्राह्मणवादावरील टीका.
- सार्वजनिक सत्यधर्म – सर्व मानवांना समान मानणाऱ्या धर्माची संकल्पना.
सामाजिक सुधारणांचे कार्य
- विधवा पुनर्विवाह – समाजात स्वीकृती मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न.
- अनाथाश्रम स्थापना (१८६३) – अनाथ व विधवा मुलींसाठी आश्रय व शिक्षण.
- जातीभेदाविरुद्ध लढा – शूद्र-अतिशूद्र समाजाला सन्मान मिळवून दिला.
- शेतकरी व कामगारांचे हक्क – शोषणाविरुद्ध आवाज उठवला.
मृत्यू आणि वारसा
- निधन : २८ नोव्हेंबर १८९०, पुणे.
- वारसा : शिक्षण, समता आणि सामाजिक न्याय यांचा पाया.
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, छत्रपती शाहू महाराज व इतर सुधारकांना प्रेरणा.
पुरस्कार आणि सन्मान
- ११ मे १८८८ – मुंबईत ‘महात्मा’ ही उपाधी प्रदान.
- आज अनेक संस्था, पुरस्कार आणि स्मारकांमधून त्यांचा वारसा जिवंत आहे.
निष्कर्ष
महात्मा ज्योतिबा फुले हे खऱ्या अर्थाने सामाजिक क्रांतीचे जनक होते. त्यांनी शिक्षण, समता आणि सामाजिक न्याय यासाठी आयुष्यभर लढा दिला. त्यांच्या विचारांतून आपल्याला समता, शिक्षण आणि मानवतेचे महत्त्व समजते. त्यांच्या सत्यशोधक विचारांमुळे ते कायमच भारतीय इतिहासात अजरामर राहतील.
