|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत नामदेव महाराज हे महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक थोर संतकवी आणि भक्तीमार्गाचे आद्य प्रचारक होते. त्यांचे जीवन, कार्य आणि भक्ती यांनी महाराष्ट्रासह संपूर्ण भारतात भक्तीचा संदेश पोहोचवला.
संत नामदेव यांचा जन्म आणि बालपण
संत नामदेव यांचा जन्म इ.स. १२७० मध्ये, कार्तिक शुक्ल एकादशीला, रोहिणी नक्षत्रावर, रविवारी २६ ऑक्टोबर १२७० रोजी झाला.
त्यांचे जन्मस्थान हिंगोली जिल्ह्यातील नरसी (नरसी-बामणी) किंवा पंढरपूर याबाबत काही मतभेद आहेत. परंतु, त्यांचे संपूर्ण बालपण पंढरपूर येथे गेले.
त्यांचे पूर्ण नाव नामदेव दामाजी रेळेकर असे होते. त्यांचे वडील दामाशेट आणि आई गोणाई यांचा व्यवसाय शिंप्याचा (दर्जी) होता, ज्यामुळे ते शूद्र वर्णात गणले गेले.
लहानपणापासूनच नामदेव विठोबाचे परम भक्त होते.
👉 एक प्रसिद्ध किस्सा – वयाच्या पाचव्या वर्षी, त्यांच्या वडिलांनी त्यांना पांडुरंगाला नैवेद्य ठेवण्यास सांगितले. लहान नामदेव मंदिरात गेले आणि विठोबाने नैवेद्य कधी ग्रहण करावा याची वाट पाहत बसले. त्यांच्या या भाबड्या भक्तीभावाने प्रसन्न होऊन प्रत्यक्ष विठोबाने प्रकट होऊन नैवेद्य स्वीकारल्याची आख्यायिका आहे.
संत नामदेव आणि वारकरी संप्रदाय
संत नामदेव हे वारकरी संप्रदायाचे एक प्रमुख संत होते. त्यांनी विठोबा भक्तीला आपल्या जीवनाचा आधार बनवले. त्यांच्या अभंगांमधून विठोबाप्रती असलेले प्रेम, सख्यभाव आणि निस्सीम भक्ती स्पष्ट दिसते. त्यांनी भक्तीचा संदेश सामान्य जनतेपर्यंत पोहोचवला आणि जातीपातीच्या भेदभावांना नाकारले.
नामदेवांनी संत ज्ञानेश्वर यांच्यासोबत पंढरपूर येथे भेट घेतली, जेव्हा ते वीस वर्षांचे होते. या भेटीमुळे त्यांच्या जीवनाला नवी दिशा मिळाली. ज्ञानेश्वरांनी त्यांना विविध तीर्थक्षेत्रांच्या यात्रेला घेऊन गेले, ज्यामुळे नामदेवांचा आध्यात्मिक दृष्टिकोन अधिक व्यापक झाला.
संत नामदेव यांचे साहित्यिक योगदान
संत नामदेव हे मराठीतील पहिले चरित्रकार, आत्मचरित्रकार आणि कीर्तनाच्या माध्यमातून भक्तीचा प्रचार करणारे आद्य संत होते.
त्यांनी मराठी, हिंदी आणि पंजाबी भाषांमध्ये काव्यरचना केल्या.
१. अभंग रचना
नामदेवांनी सुमारे १ कोटी अभंग रचण्याचा संकल्प केला होता, परंतु आज उपलब्ध असलेले ५०० ते ६०० अभंग त्यांचे अस्सल मानले जातात.
त्यांच्या अभंगांमधून भक्ती, साधेपणा आणि प्रामाणिकतेचा संदेश मिळतो.
२. प्रसिद्ध अभंग
- “तीर्थावरी करी जग निवृत्ति, देह धरित्रीचे मध्ये।
जेथे मज तुझास जोडले, त्यांचे तीर्थ नित्य सोडले।” - “एवढा शरीर वाचा मना, साधा संतत परब्रह्माला।
नामदेवा विठ्ठला माझा, तुझ्या उंबरठ्यावर स्थान आहे।”
३. गुरु ग्रंथ साहिब
शिखांच्या पवित्र गुरु ग्रंथ साहिबात नामदेवांचे ६२ अभंग समाविष्ट आहेत, जे गुरुमुखी लिपीत लिहिले गेले.
यामुळे त्यांचा प्रभाव उत्तर भारतात, विशेषतः पंजाबमध्ये, पसरला.
४. कीर्तन परंपरा
नामदेवांनी कीर्तनाच्या माध्यमातून भक्तीचा प्रचार केला.
त्यांच्या कीर्तनांनी इतका प्रभाव पाडला की, असे म्हटले जाते:
“नामदेव कीर्तन करी, पुढे नाचे देव पांडुरंग.”
भागवत धर्माचा प्रचार
संत नामदेवांनी भागवत धर्माची पताका महाराष्ट्रापासून पंजाबपर्यंत नेली. त्यांनी ५४ वर्षे उत्तर भारतात भक्ती आणि सामाजिक जागृतीचे कार्य केले. त्यांच्या कीर्तनांनी आणि अभंगांनी सामान्य लोकांना भक्तीचा मार्ग दाखवला आणि जातीच्या भेदभावांना आव्हान दिले. त्यांनी सर्वांना समानतेचा संदेश दिला, ज्यामुळे शूद्र आणि अस्पृश्य समुदायांना अध्यात्माची दारे खुली झाली.
संत नामदेव यांचे गुरू आणि वैयक्तिक जीवन
नामदेवांचे गुरू विसोबा खेचर होते. त्यांनी नामदेवांना शिकवले की – ईश्वर सर्वत्र आणि सर्वांमध्ये आहे.
त्यांच्या पत्नीचे नाव रजाई होते.
त्यांच्यासोबत संत जनाबाई, ज्या त्यांच्या शिष्या आणि सहकारी होत्या, यांनीही पंढरपूर येथे समाधी घेतली.
संत नामदेव यांचा मृत्यू
संत नामदेव यांनी इ.स. १३५० मध्ये, आषाढ वद्य त्रयोदशी (३ जुलै १३५०) रोजी पंढरपूर येथे पांडुरंगचरणी संजीवनी समाधी घेतली. काही परंपरांनुसार त्यांचा मृत्यू पंजाबमधील घुमान गावी झाला असल्याचेही म्हटले जाते, परंतु याबाबत एकमत नाही. त्यावेळी त्यांचे वय ८० वर्षे होते.
संत नामदेव यांचा वारसा
संत नामदेव यांचा वारसा आजही वारकरी संप्रदायात आणि शिख परंपरेत जिवंत आहे. त्यांनी भक्तीला सामान्य माणसाच्या जीवनाशी जोडले आणि जातीपातीच्या भेदभावांना नाकारले. त्यांचे अभंग आणि कीर्तने आजही लोकांमध्ये प्रिय आहेत. पंढरपूरच्या वार्षिक वारीत त्यांचे स्मरण केले जाते.
निष्कर्ष
संत नामदेव महाराज हे भक्ती, साहित्य आणि सामाजिक सुधारणांचे प्रतीक होते. त्यांनी आपल्या अभंगांमधून आणि कीर्तनांमधून विठोबाप्रती असलेली निस्सीम भक्ती आणि सामान्य माणसाप्रती प्रेम व्यक्त केले. त्यांचे कार्य आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देत आहे.
त्यांच्या जीवनाचा संदेश असा आहे:
“भक्ती हीच जीवनाची खरी संपत्ती आहे.”
