पंडिता रमाबाई: समाजसुधारक आणि विदुषी

Getting your Trinity Audio player ready...

पंडिता रमाबाई सरस्वती (२३ एप्रिल १८५८ – ५ एप्रिल १९२२) या भारतीय समाजसुधारक, संस्कृत पंडित, लेखिका आणि महिलांच्या हक्कांसाठी लढणाऱ्या अग्रगण्य व्यक्ती होत्या. त्यांनी विशेषतः विधवा, परित्यक्त्या आणि समाजात उपेक्षित महिलांच्या उत्थानासाठी आपले जीवन समर्पित केले. त्यांच्या कार्याने भारतीय समाजात खोलवर परिवर्तन घडवून आणले आणि आजही त्यांचे योगदान प्रेरणादायी आहे. या लेखात पंडिता रमाबाई यांच्या जीवनाबद्दल आणि कार्याबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.

प्रारंभिक जीवन

पंडिता रमाबाई यांचा जन्म २३ एप्रिल १८५८ रोजी कर्नाटकातील मंगळूरजवळील गंगामूळ या डोंगराळ गावात मराठी चित्पावन ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील अनंत शास्त्री डोंगरे हे संस्कृतचे विद्वान आणि पुरोगामी विचारांचे व्यक्ती होते. त्यांनी आपली पत्नी लक्ष्मीबाई आणि मुलांना संस्कृतचे शिक्षण दिले, जे त्या काळात स्त्रियांसाठी असामान्य होते. रमाबाईंच्या आईचे नाव लक्ष्मीबाई डोंगरे होते. अनंत शास्त्री यांनी आपल्या कुटुंबासह भारतभर तीर्थयात्रा केल्या आणि पुराणांचे पठण करून उपजीविका चालवली.

रमाबाईंना लहानपणापासूनच कठीण परिस्थितीचा सामना करावा लागला. १८७६-७८ च्या दुष्काळात त्यांनी आपले आई-वडील आणि बहीण गमावली. वयाच्या १६व्या वर्षी अनाथ झालेल्या रमाबाई आणि त्यांचा भाऊ श्रीनिवास यांनी संस्कृत ग्रंथांचे पठण करत भारतभर प्रवास सुरू ठेवला.

शिक्षण आणि पंडिता ही पदवी

रमाबाई यांना संस्कृत, मराठी, बंगाली, इंग्रजी, ग्रीक आणि लॅटिनसह सात भाषांचे ज्ञान होते. त्यांच्या अपार विद्वत्तेमुळे वयाच्या २०व्या वर्षी कोलकाता विद्यापीठाने त्यांना ‘पंडिता’ आणि ‘सरस्वती’ या पदव्या बहाल केल्या. त्या भारतातील पहिल्या महिला होत्या ज्यांना या मानाच्या पदव्या मिळाल्या. त्यांनी कोलकात्याच्या सिनेट हॉलमध्ये केलेले व्याख्यान खूप गाजले आणि त्यांच्या विद्वत्तेची कीर्ती सर्वत्र पसरली.

वैवाहिक जीवन आणि वैयक्तिक आव्हाने

१८८० मध्ये रमाबाई यांनी बिपिन बिहारी मेधवी, एक बंगाली वकील, यांच्याशी विवाह केला. हा विवाह जातीच्या बंधनापलीकडे जाऊन नागरी पद्धतीने झाला, जो त्या काळात क्रांतिकारी होता. त्यांना मनोरमा नावाची मुलगी झाली. दुर्दैवाने, १८८२ मध्ये बिपिन यांचे निधन झाले आणि रमाबाई अवघ्या २३व्या वर्षी विधवा झाल्या. त्यांनी आपली मुलगी मनोरमा यांचे शिक्षण पूर्ण केले आणि तिला स्वावलंबी बनवले.

समाजसुधारणेसाठी कार्य

रमाबाई यांनी महिलांच्या शिक्षणाला आणि त्यांच्या हक्कांना प्राधान्य दिले. त्यांनी समाजातील प्रचलित रूढींविरुद्ध लढा दिला, विशेषतः बालविवाह, विधवांचे दमन आणि स्त्रियांचे शोषण याविरुद्ध.

आर्य महिला समाज

१८८२ मध्ये रमाबाई यांनी पुण्यात आर्य महिला समाज स्थापन केला. या संस्थेचा मुख्य उद्देश होता मुलींच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे आणि बालविवाहाविरुद्ध जागृती करणे. त्यांनी महिलांना शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या आणि त्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी प्रयत्न केले.

शारदा सदन आणि मुक्ती मिशन

१८८९ मध्ये रमाबाई यांनी मुंबईत शारदा सदन (विद्येचे निवास) ही संस्था स्थापन केली, जी विधवांसाठी शिक्षणाचे केंद्र होती. नंतर ही संस्था पुण्याजवळील केडगाव येथे हलवण्यात आली आणि तिचे नाव मुक्ती मिशन असे ठेवण्यात आले. ‘मुक्ती’ या मराठी शब्दाचा अर्थ आहे स्वातंत्र्य, मुक्ती आणि तारण. १८९६ च्या दुष्काळात रमाबाई यांनी महाराष्ट्रातील खेड्यांमधून अनाथ मुले, बालविधवा आणि इतर बेसहारा महिलांना वाचवले आणि त्यांना मुक्ती मिशनमध्ये आश्रय दिला. १९०० पर्यंत या मिशनमध्ये १,५०० रहिवासी होते.

मुक्ती मिशन आजही कार्यरत आहे आणि विधवा, अनाथ आणि अंध मुलींसाठी शिक्षण आणि व्यावसायिक प्रशिक्षण प्रदान करते.

साहित्यिक योगदान

रमाबाई यांनी अनेक पुस्तके लिहिली, ज्यात ‘The High-Caste Hindu Woman’ (१८८७) हे त्यांचे सर्वात महत्त्वाचे पुस्तक आहे. या पुस्तकात त्यांनी भारतीय समाजातील महिलांच्या शोषणावर प्रकाश टाकला. त्यांनी संस्कृत ग्रंथांचे मराठी आणि हिंदीत भाषांतर केले आणि बायबलचे मराठीत भाषांतर केले, जे त्यांचे शेवटचे आणि महत्त्वपूर्ण कार्य होते.

ख्रिश्चन धर्म स्वीकारणे

१८८३ मध्ये रमाबाई यांनी इंग्लंडमध्ये असताना ख्रिश्चन धर्म स्वीकारला आणि वँटेज येथे त्यांचा आणि त्यांच्या मुलीचा बाप्तिस्मा झाला. त्यांच्या या निर्णयामुळे पुण्यातील हिंदू सुधारकांचा पाठिंबा कमी झाला, परंतु त्यांनी आपल्या कार्याला कधीही खंड पडू दिला नाही. त्यांनी ख्रिश्चन धर्माचा प्रचार न करता, आपल्या संस्थांमध्ये सर्व धर्मांच्या मुलींना शिक्षण दिले.

परदेशातील प्रवास

रमाबाई यांनी इंग्लंड (१८८३-१८८६) आणि अमेरिकेत (१८८६-१८८८) प्रवास केला. इंग्लंडमध्ये त्यांनी वैद्यकीय शिक्षण घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु बहिरेपणामुळे ते पूर्ण होऊ शकले नाही. अमेरिकेत त्यांनी व्याख्याने दिली आणि निधी गोळा केला, ज्याचा उपयोग त्यांनी शारदा सदन आणि मुक्ती मिशनसाठी केला.

पुरस्कार आणि सन्मान

• १९१९ मध्ये कैसर-ए-हिंद पदक: ब्रिटिश सरकारने त्यांच्या सामुदायिक सेवेसाठी हा पुरस्कार दिला.
• भारतीय टपाल खात्याचा सन्मान: १९८९ मध्ये त्यांच्या स्मरणार्थ टपाल तिकीट जारी करण्यात आले.
• चर्च ऑफ इंग्लंड: ३० एप्रिल रोजी त्यांच्या योगदानाची स्मृती साजरी केली जाते.

वारसा

पंडिता रमाबाई यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांनी महिलांच्या शिक्षणासाठी आणि सामाजिक सुधारणेसाठी घेतलेले प्रयत्न भारतीय समाजात क्रांती घडवून आणणारे ठरले. त्यांनी स्थापन केलेले मुक्ती मिशन आजही त्यांच्या दृष्टीला साकार करत आहे. त्यांनी समाजातील रूढींना आव्हान देत महिलांना स्वातंत्र्य आणि सन्मान मिळवून दिला.

निष्कर्ष

पंडिता रमाबाई या एक अशी व्यक्ती होत्या ज्यांनी प्रतिकूल परिस्थितीतही आपल्या ध्येयापासून मागे हटल्या नाहीत. त्यांचे शिक्षण, समाजसुधारणा आणि साहित्यिक योगदान यामुळे त्या भारतीय इतिहासातील एक अग्रगण्य व्यक्तिमत्त्व बनल्या. त्यांचे जीवन आणि कार्य प्रत्येकाला स्वतःच्या ध्येयासाठी लढण्याची प्रेरणा देते.