|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पन्हाळा किल्ला हा महाराष्ट्रातील कोल्हापूर जिल्ह्यातील सह्याद्री पर्वतरांगेत वसलेला एक ऐतिहासिक आणि निसर्गरम्य किल्ला आहे. हा किल्ला केवळ त्याच्या भव्य वास्तुकलेसाठीच नाही, तर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाच्या कथा आणि मराठ्यांच्या शौर्याच्या इतिहासासाठीही प्रसिद्ध आहे.
पन्हाळा किल्ल्याची प्राथमिक माहिती
- नाव: पन्हाळा किल्ला (पन्हाळगड)
- स्थान: कोल्हापूर, महाराष्ट्र (कोल्हापूर शहरापासून 21 किमी वायव्येस)
- उंची: समुद्रसपाटीपासून सुमारे 850 मीटर (4040 फूट)
- प्रकार: गिरीदुर्ग (डोंगरी किल्ला)
- चढाईची श्रेणी: सोपी
- सध्याची अवस्था: सुस्थितीत
- जवळचे गाव: पन्हाळा, केर्ले
- प्रवेश शुल्क: मोफत
- उघडण्याची वेळ: सकाळी 8 ते संध्याकाळी 6 (पर्यटकांसाठी नेहमीच खुला)
पन्हाळा किल्ल्याचा इतिहास
पन्हाळा किल्ल्याचा इतिहास सुमारे 1200 वर्षांहून अधिक जुना आहे. हा किल्ला प्रथम शिलाहार राजवटीत 12व्या शतकात बांधला गेला, असे मानले जाते. शिलाहार राजा भोज दुसरा याने इ.स. 1187 मध्ये कोल्हापूरला आपली राजधानी बनवली आणि त्यानंतर पन्हाळगडावर आपली सत्ता प्रस्थापित केली.
यानंतर किल्ल्यावर अनेक राजवटींचा ताबा आला, ज्यात देवगिरीचे यादव, बहामनी सल्तनत, आदिलशाही आणि मराठे यांचा समावेश आहे.
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि पन्हाळा
पन्हाळा किल्ल्याला खरी प्रसिद्धी मिळाली ती छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात.
- इ.स. 1659 मध्ये अफझलखानाचा वध केल्यानंतर हा किल्ला स्वराज्यात समाविष्ट झाला.
- इ.स. 1660 मध्ये आदिलशाही सरदार सिद्दी जौहरने किल्ल्याला चार महिने वेढा घातला.
- या वेढ्यातून शिवाजी महाराजांनी 13 जुलै 1660 रोजी रात्रीच्या वेळी धाडसी पलायन केले.
- यावेळी शिवा काशीद आणि बाजीप्रभू देशपांडे यांनी स्वराज्यासाठी प्राण अर्पण केले.
- बाजीप्रभूंनी घोडखिंडीत शत्रूला अडवून धरले, ज्याला नंतर ‘पावनखिंड’ असे नाव देण्यात आले.
इ.स. 1673 मध्ये कोंडाजी फर्जंद यांनी अवघ्या 60 मावळ्यांसह किल्ला पुन्हा जिंकला. औरंगजेबाच्या काळात किल्ल्यावर मुघलांचा ताबा आला, परंतु मराठ्यांनी तो पुन्हा ताब्यात घेतला.
इ.स. 1710 मध्ये पन्हाळा कोल्हापूरची राजधानी बनला आणि इ.स. 1844 मध्ये तो ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला.
पन्हाळा किल्ल्याची रचना
पन्हाळा किल्ला त्याच्या भक्कम तटबंदी आणि सामरिक रचनेसाठी ओळखला जातो.
- किल्ल्याचा घेर : सुमारे 7 किमी (4 मैल)
- तटबंदी : जांभा दगडात बांधलेली
- तटाची उंची : 15 ते 30 फूट
- काही ठिकाणी दुहेरी तट
प्रमुख आकर्षणे
- तीन दरवाजा: किल्ल्याचा पश्चिमेकडील मुख्य प्रवेशद्वार. शिसे ओतून बांधलेले व नक्षीकामयुक्त.
- शिवा काशिद स्मारक: प्रवेशद्वाराजवळील बलिदानाचे प्रतीक.
- बाजीप्रभू देशपांडे पुतळा: पावनखिंडीतील शौर्याचे स्मरण.
- सज्जा कोठी: शिवाजी महाराजांचे गुप्त खलबते आणि प्रसिद्ध इको पॉइंट.
- अंबरखाना: गंगा, यमुना, सरस्वती नावाची धान्य कोठारे. 25,000 खंडी धान्य साठवले जात असे.
- राजदिंडी: शिवाजी महाराजांनी पलायनासाठी वापरलेला चोर दरवाजा.
- सोमाळे तलाव आणि सोमेश्वर मंदिर: धार्मिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व.
- महालक्ष्मी मंदिर: शिलाहार राजा गंडारित्य भोज यांचे कुलदैवत.
- रामचंद्रपंत अमात्य समाधी: सोमेश्वर तलावाजवळील समाधी.
- अंधार बाव: गुप्त मार्ग असलेली प्राचीन विहीर.
पाण्याची व्यवस्था
पन्हाळगडावर पाण्याची कमतरता कधीच भासली नाही.
- उत्तरेस वारणा, दक्षिणेस कासारी आणि भोगावती नद्या.
- सादोबा तलाव, सोमाळे तलाव, कर्पुर बाव, आणि अंधार बाव यांच्या साहाय्याने पाण्याची सोय.
पन्हाळा किल्ल्याची ऐतिहासिक नावे
- ब्रह्मगिरी: पौराणिक काळात ब्रह्मदेवाच्या तपश्चर्येमुळे.
- पन्नगालय: नागवंशीय लोकांच्या वास्तव्यामुळे.
- प्रणालक/पद्मनाल: जुन्या शिलालेखांमध्ये.
- शहानबी-दुर्ग: आदिलशाही काळात.
- पनाला/पन्हाळा: शिवाजी महाराजांच्या काळात.
पन्हाळा किल्ल्यावर कसे जायचे?
- बसने: कोल्हापूर बसस्थानकातून दर 45 मिनिटांनी एसटी बस (तिकीट: 26 रुपये, वेळ: 30–40 मिनिटे).
- खासगी वाहनाने: टॅक्सी/गाडीने 30 मिनिटांत (भाडे: 1000–1500 रुपये).
- रेल्वे/विमान: कोल्हापूर रेल्वे स्थानक किंवा विमानतळावरून टॅक्सी.
राहण्याची आणि जेवणाची सोय
- राहण्याची सोय: हॉटेल्स, लॉज, आणि एमटीडीसी निवासस्थाने.
- जेवणाची सोय: झुणका-भाकरी, मिसळ आणि इतर मराठमोळे पदार्थ. स्वतःचे अन्नही आणू शकता.
भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ
- ऑक्टोबर ते मार्च: थंड हवामानामुळे आदर्श काळ.
- पावसाळा: धुकट वातावरण आणि हिरवाईमुळे किल्ल्याचे सौंदर्य खुलते, पण ट्रेकिंगसाठी अवघड.
पर्यटकांसाठी टिप्स
- फिरण्यासाठी आरामदायी शूज व पाण्याची बाटली सोबत ठेवा.
- पावसाळ्यात रेनकोट/छत्री बाळगा.
- स्थानिक गाइडची मदत घ्या.
- सूर्यास्ताचे दृश्य चुकवू नका.
निष्कर्ष
पन्हाळा किल्ला हा केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू नाही, तर मराठ्यांच्या शौर्याचा आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या धाडसी पराक्रमाचा साक्षीदार आहे. भक्कम तटबंदी, प्राचीन मंदिरे आणि निसर्गरम्य सौंदर्य यामुळे हा किल्ला पर्यटक व इतिहासप्रेमींसाठी एक अविस्मरणीय ठिकाण आहे.
👉 तुम्ही जर कोल्हापूरला भेट देत असाल, तर पन्हाळा किल्ल्याला भेट देऊन मराठ्यांच्या गौरवशाली इतिहासाचा अनुभव नक्की घ्या.
