|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पवनचक्की हे वाऱ्यापासून ऊर्जा मिळवण्याचे एक पर्यावरणपूरक आणि नवीकरणीय साधन आहे. ही यांत्रिक यंत्रणा वाऱ्याच्या गतिज ऊर्जेला यांत्रिक किंवा विद्युत ऊर्जेत रूपांतरित करते. या लेखात आपण पवनचक्की म्हणजे काय, ती कशी कार्य करते, तिचा इतिहास, फायदे, तोटे आणि भारतातील पवनचक्की उद्योगाबद्दल सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
पवनचक्की म्हणजे काय? (What is a Windmill?)
पवनचक्की (इंग्रजी: Windmill किंवा Wind Turbine) ही अशी यंत्रणा आहे जी वाऱ्याच्या गतिज ऊर्जेचा उपयोग करून यांत्रिक किंवा विद्युत ऊर्जा निर्माण करते.
- पारंपरिक पवनचक्क्या धान्य दळण्यासाठी किंवा पाणी उपसण्यासाठी वापरल्या जात होत्या.
- आधुनिक पवनचक्क्या (विंड टर्बाइन्स) प्रामुख्याने वीजनिर्मितीसाठी वापरल्या जातात.
पवनचक्कीच्या ब्लेड्स वाऱ्यामुळे फिरतात आणि त्याद्वारे जनरेटरद्वारे वीज तयार होते.
पवनचक्कीचा इतिहास (History of Windmills in India and Worldwide)
- इजिप्तमध्ये इ.स.पू. 2800 मध्ये आणि इराणमध्ये इ.स. 600 मध्ये पवन ऊर्जेचा उपयोग केला जात होता.
- प्राचीन काळात पवनचक्क्या धान्य दळणे, पाणी उपसणे आणि शिडाच्या जहाजांना चालवण्यासाठी वापरल्या जात.
भारतातील इतिहास:
- 1952 मध्ये पवन ऊर्जा चर्चेत आली.
- 1986 मध्ये गुजरातमधील वेरावळ येथे 40 किलोवॅट क्षमतेचा पहिला पवनचक्की प्रकल्प स्थापन झाला – हा आशियातील पहिला प्रकल्प होता.
- आज भारतात तमिळनाडू, महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक आणि राजस्थान ही राज्ये पवन ऊर्जा निर्मितीत आघाडीवर आहेत.
- सातारा (चाळकेवाडी) येथील 500 मेगावॅट क्षमतेचा प्रकल्प हा आशियातील सर्वात मोठा पवनचक्की प्रकल्प आहे.
पवनचक्की कशी कार्य करते? (How Does a Windmill Work?)
पवनचक्कीचे मुख्य घटक:
- ब्लेड्स (Blades): सहसा तीन किंवा चार ब्लेड्स असतात.
- रोटर (Rotor): ब्लेड्स रोटरशी जोडलेले असतात, जे यांत्रिक ऊर्जा निर्माण करतात.
- गिअरबॉक्स (Gearbox): कमी गतीला वाढवून जनरेटरला योग्य गती देते.
- जनरेटर (Generator): यांत्रिक ऊर्जा विद्युत ऊर्जेत रूपांतरित करतो.
- टॉवर (Tower): जास्त वेगाने वारा मिळण्यासाठी टर्बाइन उंचावर बसवली जाते.
- नियंत्रण यंत्रणा (Control System): वाऱ्याच्या दिशेनुसार टर्बाइन नियंत्रित करते.
कार्यप्रणाली:
वारा ब्लेड्सवर आदळतो → ब्लेड्स फिरतात → रोटर व गिअरबॉक्समार्फत ऊर्जा जनरेटरपर्यंत जाते → जनरेटर वीज निर्माण करतो → वीज पॉवर ग्रीडद्वारे घर व उद्योगांना पोहोचते.
पवनचक्कीचे फायदे (Advantages of Windmills)
- स्वच्छ आणि प्रदूषणमुक्त ऊर्जा
- नवीकरणीय व अक्षय स्रोत
- कमी देखभाल खर्च
- ग्रामीण भागात रोजगार निर्मिती
- परदेशी इंधनांवरील अवलंबित्व कमी
पवनचक्कीचे तोटे (Disadvantages of Windmills)
- वाऱ्याची अनिश्चितता (वीजनिर्मिती स्थिर नसते)
- उभारणीसाठी उच्च प्रारंभिक खर्च
- ध्वनी प्रदूषण
- पक्ष्यांना अपघाताचा धोका
- मोठ्या जागेची आवश्यकता
भारतातील पवनचक्की उद्योग (Windmill Industry in India)
भारत हा पवन ऊर्जा निर्मितीत जगात चौथ्या क्रमांकावर आहे.
- सध्या 49,130 मेगावॅट क्षमतेचे प्रकल्प कार्यरत आहेत.
- महाराष्ट्र: 5,439 मेगावॅट
- तमिळनाडू: भारतातील एकूण पवन ऊर्जा उत्पादनातील सुमारे 29%
- सातारा, धुळे, सांगली, सिंधुदुर्ग इ. जिल्ह्यांत मोठ्या प्रमाणावर प्रकल्प आहेत.
ऐतिहासिक प्रकल्प:
- 1986 – वेरावळ (गुजरात) – आशियातील पहिला प्रकल्प
- सातारा (चाळकेवाडी) – आशियातील सर्वात मोठा प्रकल्प
- 2022 नंतर सरकारच्या धोरणांमुळे बीडसारख्या जिल्ह्यांतही नवीन प्रकल्प सुरू झाले आहेत.
पवनचक्की आणि पर्यावरण (Windmills and Environment)
- पवनचक्क्या हरितगृह वायू उत्सर्जन करत नाहीत.
- प्रकल्प उभारताना स्थानिक पर्यावरण व पक्ष्यांच्या अधिवासाचा विचार आवश्यक.
- आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे ध्वनी प्रदूषण कमी केले जाते.
निष्कर्ष (Conclusion)
पवनचक्की हे स्वच्छ, नवीकरणीय आणि किफायतशीर ऊर्जा साधन आहे. भारतात याचा वेगाने विकास होत आहे आणि पुढील काही वर्षांत देशाच्या ऊर्जा गरजांचा मोठा हिस्सा पवन ऊर्जेतून पूर्ण होईल. मात्र, त्यातील तोटे लक्षात घेऊन योग्य नियोजन व तंत्रज्ञानाचा वापर करणे गरजेचे आहे.
