|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे, ज्यांना प्रेमाने पु.ल. देशपांडे किंवा भाई म्हणून ओळखले जाते, हे मराठी साहित्य, नाट्य, चित्रपट, संगीत आणि विनोद क्षेत्रातील एक अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा जन्म 8 नोव्हेंबर 1919 रोजी मुंबईतील गावदेवी परिसरात गौड सारस्वत ब्राह्मण कुटुंबात झाला आणि 12 जून 2000 रोजी पुण्यात त्यांचे निधन झाले. त्यांना महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व म्हणून संबोधले जाते. त्यांच्या विनोदी लेखनाने, अभिनयाने आणि सांस्कृतिक योगदानाने मराठी मनावर कायमस्वरूपी ठसा उमटवला आहे.
बालपण आणि शिक्षण
पु.ल. देशपांडे यांचे बालपण मुंबईतील जोगेश्वरी येथील सारस्वत कॉलनीत गेले. त्यांचे शालेय शिक्षण पार्ले टिळक विद्यालयात झाले, तर महाविद्यालयीन शिक्षण पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेज आणि सांगलीच्या विलिंग्डन कॉलेज येथे पूर्ण झाले. त्यांनी मुंबईच्या इस्माईल युसुफ कॉलेजमधून इंटर आणि सरकारी लॉ कॉलेजमधून एल.एल.बी. पदवी मिळवली. त्यांच्या कुटुंबाला साहित्याची समृद्ध परंपरा होती; त्यांचे आजोबा वामन मंगेश दुभाषी हे कवी आणि साहित्यिक होते, ज्यांनी रवींद्रनाथ टागोर यांच्या गीतांजलीचे मराठीत अभंग गीतांजली या नावाने भाषांतर केले.
लहानपणापासूनच पु.ल. यांना वाचन आणि संगीताची आवड होती. त्यांनी भास्कर संगीतालयात दत्तोपंत राजोपाध्याय यांच्याकडून हार्मोनियम शिकले. वडिलांचे निधन लवकर झाल्याने घराची जबाबदारी त्यांच्यावर आली, आणि त्यांनी संगीत व पेटी शिकवून कुटुंबाचा उदरनिर्वाह केला.
वैयक्तिक जीवन
पु.ल. देशपांडे यांचे पहिले लग्न सुंदर दिवाळकर यांच्याशी झाले, परंतु त्यांचे लग्नानंतर लवकरच निधन झाले. त्यानंतर 1946 मध्ये त्यांनी सुनिता ठाकूर यांच्याशी विवाह केला. सुनिता ठाकूर स्वतः मराठी लेखिका आणि अभिनेत्री होत्या. त्यांना अपत्य नव्हते. त्यांचे वैवाहिक जीवन सुखी होते, आणि सुनिताबाई त्यांच्या साहित्यिक आणि कलात्मक प्रवासात खंबीर सहकारी होत्या.
साहित्यिक आणि कलात्मक योगदान
पु.ल. देशपांडे यांनी साहित्य, नाट्य, चित्रपट, संगीत, आणि आकाशवाणी-दूरदर्शन क्षेत्रात अमूल्य योगदान दिले. त्यांचे विनोदी लेखन, व्यक्तिचित्रे, नाटके, आणि प्रवासवर्णने आजही मराठी साहित्यप्रेमींच्या मनात घर करून आहेत.
प्रमुख साहित्यिक कृती
- व्यक्ती आणि वल्ली (1962): व्यक्तिचित्रांचा हा संग्रह त्यांच्या साहित्यिक कारकिर्दीतील मैलाचा दगड आहे. यात अंतू बर्वा, चितळे मास्तर यांसारख्या व्यक्तिरेखा विनोदी आणि संवेदनशीलतेने चित्रीत केल्या आहेत. या पुस्तकाला साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला.
- बटाट्याची चाळ: मुंबईतील चाळीतील रहिवाशांचे विनोदी आणि हृदयस्पर्शी चित्रण.
- अपूर्वाई: युरोप प्रवासातील अनुभवांचे रंजक वर्णन.
- असा मी असामी: मध्यमवर्गीय माणसाच्या आयुष्यातील विनोदी प्रसंगांचे आत्मचरित्रात्मक चित्रण.
- हसवणूक, खोगीरभरती, गोळाबेरीज: विनोदी लेखांचे संग्रह.
नाट्य आणि चित्रपट
पु.ल. यांनी अनेक नाटके लिहिली आणि रूपांतरित केली, ज्यात अंमलदार, तुका म्हणे आता, ती फूलराणी यांचा समावेश आहे. त्यांनी कुबेर (1947) या चित्रपटातून अभिनयात पदार्पण केले आणि गुळाचा गणपती, देव पावला, दूधभात यांसारख्या चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शन, पटकथा, आणि कथालेखन केले. त्यांनी पंडित जवाहरलाल नेहरू यांची दूरदर्शनवरील पहिली मुलाखत घेतली, जी ऐतिहासिक ठरली.
संगीत
पु.ल. यांनी अनेक कवितांना चाली लावल्या, ज्यात राजा बढे यांच्या माझिया माहेरा जा आणि ग.दि. माडगूळकर यांच्या इंद्रायणी काठी यांचा समावेश आहे. हे गाणे भीमसेन जोशी यांनी गायले आणि ते अजरामर झाले. त्यांनी आकाशवाणीवर अनेक श्रुतिका लिहिल्या आणि प्रमुख नाट्यनिर्माता म्हणून काम केले.
पुरस्कार आणि सन्मान
पु.ल. देशपांडे यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक पुरस्कार मिळाले:
- पद्मश्री (1966)
- साहित्य अकादमी पुरस्कार (1965) – व्यक्ती आणि वल्लीसाठी
- पद्मभूषण (1990)
- संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार (1979)
- महाराष्ट्र भूषण (1996)
- पुण्यभूषण (1993)
- कालिदास सम्मान (1987)
सामाजिक योगदान
पु.ल. यांनी सामाजिक मुद्द्यांवरही भाष्य केले. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे समर्थन केले आणि अंधश्रद्धेविरुद्ध आवाज उठवला. त्यांच्या भाषणांतून आणि लेखनातून सामाजिक प्रबोधन आणि आत्मचिंतनाला प्रोत्साहन मिळाले.
निधन
12 जून 2000 रोजी, वयाच्या 80व्या वर्षी, पु.ल. देशपांडे यांचे पुण्यात पार्किन्सन्स आजाराच्या गुंतागुंतीमुळे निधन झाले. त्यांचा निधनाचा दिवस हा त्यांच्या लग्नाचा 54 वा वाढदिवस होता.
वारसा
पु.ल. देशपांडे यांचे साहित्य आणि विनोद आजही तितकेच ताजे आणि प्रासंगिक आहे. त्यांच्या कथा, नाटके, आणि व्यक्तिचित्रे मराठी साहित्यप्रेमींना हसवतात आणि विचार करायला भाग पाडतात. गूगलने 2020 मध्ये त्यांच्या 101व्या जयंतीनिमित्त खास डूडल बनवून त्यांच्या कार्याला मानवंदना दिली. त्यांच्या जीवनावर आधारित ‘व्यक्ती आणि वल्ली’ हा चित्रपटही प्रदर्शित झाला.
पु.ल. देशपांडे यांचे कार्य मराठी साहित्य आणि संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. त्यांचा विनोद, संवेदनशीलता आणि मानवी स्वभावाचे गाढे आकलन यामुळे ते आजही महाराष्ट्राच्या हृदयात जिवंत आहेत.
