|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत बहिणाबाई (इ.स. १६२८ – २ ऑक्टोबर १७००) या वारकरी संप्रदायातील एक थोर मराठी संत कवयित्री आणि संत तुकाराम महाराजांच्या शिष्या होत्या. त्यांच्या अभंगांमधून भक्ती, वैराग्य आणि सामाजिक समतेचा संदेश मिळतो.
प्रारंभिक जीवन
- जन्म : इ.स. १६२८ (शके १५५१)
- जन्मस्थान : देवगाव (रंगारी), वेरूळजवळ, औरंगाबाद जिल्हा
- वडील : आऊजी कुळकर्णी
- आई : जानकी
- माहेर : ब्राह्मण कुटुंब
लहानपणापासूनच बहिणाबाईंना भक्तीची आवड होती. त्या खेळतानाही विठ्ठलाचे नाव घेत असत. वयाच्या फक्त ३ वर्षी त्यांचा विवाह तीस वर्षीय विधुर गंगाधर पाठक यांच्याशी झाला.
तीर्थयात्रा आणि भक्तीचा प्रवास
- वयाच्या ७व्या वर्षी कौटुंबिक वादामुळे कुटुंबासह देवगाव सोडले.
- गोदावरी काठाने अनेक तीर्थक्षेत्रांना भेट देत त्यांनी पंढरपूर गाठले.
- ११व्या वर्षी कुटुंब कोल्हापूर येथे स्थायिक झाले. येथे त्यांनी हरिकीर्तन आणि भागवत कथा ऐकल्या.
- याच काळात एका वासराशी त्यांचे आध्यात्मिक नाते जुळले.
संत तुकारामांशी भेट आणि गुरु-शिष्य नाते
- कोल्हापूर येथे राहताना त्यांनी तुकाराम महाराजांचे अभंग ऐकले आणि त्यांच्याविषयी आकर्षण वाटले.
- एका प्रसंगात विठ्ठल व तुकाराम महाराज यांचे दर्शन घडले.
- तुकारामांनी त्यांना “राम-कृष्ण-हरी” हा मंत्र दिला.
- यानंतर त्यांनी तुकाराम महाराजांना गुरू मानले.
वैवाहिक जीवनातील संघर्ष
- पती गंगाधर पाठक यांचा स्वभाव रागीट होता.
- त्यांनी बहिणाबाईंच्या भक्तीला विरोध केला.
- गर्भवती असतानाही त्यांना त्रास सहन करावा लागला.
- शेवटी पतीला त्यांच्या भक्तीचा प्रभाव झाला आणि त्यांनीही भक्तिमार्ग स्वीकारला.
साहित्यिक योगदान
अभंग आणि गाथा
- बहिणाबाईंनी अनेक अभंग रचले.
- त्यांचे आत्मनिवेदन / बहिणाबाई गाथा प्रसिद्ध आहे.
- या गाथेत त्यांनी मागील १२ जन्मांचा उल्लेख केला आहे.
- पहिले ७८ अभंग त्यांच्या वर्तमान जीवनाचे वर्णन करतात.
विशेष अभंग
त्यांचा सर्वात प्रसिद्ध अभंग :
“संत कृपा झाली, इमारत फळा आली”
— यात वारकरी संप्रदायाचे सुंदर रूपक मांडले आहे.
सामाजिक आणि आध्यात्मिक योगदान
- विवाहित असूनही भक्तीमार्गावर चालणाऱ्या त्या वारकरी परंपरेतील एकमेव स्त्री संत होत्या.
- जातीभेदावर त्यांनी तीव्र टीका केली.
- त्यांच्या मते खरे ब्राह्मण तेच, जे प्रामाणिक कार्य आणि भक्ती करतात.
- त्यांनी स्त्रियांच्या भावनांना आपल्या कवितेतून आवाज दिला.
निधन
- दिनांक : २ ऑक्टोबर १७००
- निधनानंतरही त्यांचे अभंग आणि विचार वारकरी संप्रदायात जिवंत आहेत.
निष्कर्ष
संत बहिणाबाई यांचे जीवन म्हणजे भक्ती, संयम आणि सामाजिक समतेचे प्रतीक. त्यांच्या अभंगांनी स्त्रियांच्या भावनांना आवाज दिला आणि भक्तीमार्गाचे महत्त्व अधोरेखित केले. त्यांचे साहित्य आजही मराठी साहित्यात आणि वारकरी संप्रदायात महत्त्वाचे स्थान राखते.
