|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत जनाबाई या महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील एक थोर संत-कवयित्री होत्या. त्यांचे जीवन, भक्ती आणि काव्य यांनी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक इतिहासावर अमिट छाप सोडली आहे. त्यांचे अभंग आजही लोकांच्या मनात भक्ती आणि प्रेरणा जागवतात.
प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी
- संत जनाबाई यांचा जन्म अंदाजे इ.स. १२५८ मध्ये परभणी जिल्ह्यातील गंगाखेड येथे झाला.
- त्यांचे वडील दमा आणि आई करुंड हे विठ्ठलभक्त होते.
- त्यांच्या अभंगातील “माझ्या वडिलांचे दैवत | तो हा पंढरीनाथ ||” या ओळींवरून त्यांचे वडील वारकरी असल्याचे दिसते.
- जनाबाईंच्या आईचे लहानपणीच निधन झाले. त्यानंतर वडिलांनी त्यांना पंढरपूरला नेले.
- तिथे त्या संत नामदेव यांच्या वडिलांकडे (दामाशेटी शिंपी) मोलकरीण म्हणून काम करू लागल्या.
- त्या नामदेवांच्या कुटुंबात दासी म्हणून राहिल्या आणि स्वतःला “नामयाची दासी” म्हणत असत.
विठ्ठल भक्ती आणि संत नामदेवांचा सहवास
- संत जनाबाईंची भक्ती प्रामुख्याने भगवान विठ्ठलावर केंद्रित होती.
- संत नामदेव यांच्या सहवासामुळे त्यांच्या भक्तीला बळ मिळाले.
- नामदेव हे त्यांचे पारमार्थिक गुरू होते.
- त्यांच्या गुरुपरंपरेत संत ज्ञानदेव, विसोबा खेचर, संत नामदेव आणि संत जनाबाई यांचा समावेश आहे.
- त्यांनी संत ज्ञानदेव, संत एकनाथ आणि संत तुकाराम यांना प्रत्यक्ष पाहिले होते.
प्रसिद्ध अभंग:
- “विठू माझा लेकुरवाळा। संगे गोपाळांचा मेळा।।”
- “परलोकीचे तारू। म्हणे माझा ज्ञानेश्वरू।”
जनाबाई म्हणत:
- “दळिता कांडिता तुज गाईन अनंता” – त्या दैनंदिन काम करतानाही विठ्ठलाचे नामस्मरण करत.
- “झाडलोट करी जनी। केर भरी चक्रपाणी।।” – येथे त्यांनी विठ्ठल स्वतः मदत करत असल्याचा अनुभव व्यक्त केला आहे.
साहित्यिक योगदान
- संत जनाबाई यांनी सुमारे ३५० अभंग रचले.
- हे अभंग सकल संत गाथा आणि नामदेव गाथा मध्ये संकलित आहेत.
- त्यांच्या काव्यात भक्ती, प्रेम, शरणागती आणि आध्यात्मिक अनुभव व्यक्त झाले आहेत.
- विषय: कृष्णजन्म, प्रल्हादचरित्र, हरिश्चंद्राख्यान, थाळीपाक, द्रौपदी स्वयंवर इ.
- त्यांच्या काव्याने महाकवी मुक्तेश्वरांनाही प्रेरणा दिली.
अभंगांचे वर्गीकरण
- भक्तीपर अभंग – नाममहात्म्य, विठ्ठलमहिमा, भक्तिस्वरूप (१५५ अभंग)
- परमार्थ जीवन – मनाचा निश्चय, आत्मस्वरूप (५६ अभंग)
- संतमहिमा – संतस्तुती, ज्ञानेश्वरस्तुती, नामदेवस्तुती (४८ अभंग)
- आख्यानपर रचना – हरिश्चंद्राख्यान, थाळीपाक, दशावतार (४५ अभंग)
- स्फुट काव्य – पाळणा, पदे, आरती (११ अभंग)
- हितवचने – उपदेश, प्रारब्धगती (३२ अभंग)
तात्विक दृष्टिकोन
- त्यांच्या कविता भक्ती चळवळीचे सार दर्शवतात.
- कर्मकांडापेक्षा वैयक्तिक भक्तीला महत्त्व दिले.
- खरी भक्ती ही अंतःकरणातून यावी, असे त्यांचे मत होते.
- “स्त्री जन्म म्हणवुनी न व्हावे उदास” – स्त्री जन्म असूनही त्यांनी आध्यात्मिक मार्ग निवडला.
वारसा आणि प्रभाव
- त्यांच्या कवितांनी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक परंपरेवर कायमचा प्रभाव टाकला.
- आजही त्यांचे अभंग भजन, कीर्तन व धार्मिक समारंभांत गायले जातात.
- ग्रामीण स्त्रिया जात्यावर दळताना किंवा घरकाम करताना त्यांच्या ओव्या गुणगुणतात.
- गंगाखेड येथे त्यांना समर्पित मंदिर आहे, जिथे त्यांची समाधी आहे.
मनोरंजक तथ्ये
- दैवी सहाय्य – विठ्ठल स्वतः घरकामात मदत करत असे, असे मानले जाते.
- संत कबीर यांचा प्रसंग – जनाबाईंच्या भक्तीने प्रभावित होऊन कबीर त्यांना भेटायला आले.
- सामाजिक अडथळ्यांचा भेद – निम्न जातीतील दासी असूनही त्यांनी संतपद मिळवले.
- साहित्यिक प्रेरणा – त्यांच्या थाळीपाक व द्रौपदी स्वयंवर विषयक अभंगांनी महाकवी मुक्तेश्वरांना प्रेरणा दिली.
समाधी
- इ.स. १३५० मध्ये आषाढ कृष्ण त्रयोदशीला संत नामदेवांनी पंढरपूर येथे समाधी घेतली.
- त्याच वेळी जनाबाई देखील पांडुरंगात विलीन झाल्या.
- त्यांची समाधी गंगाखेड येथे आहे, जिथे आजही भक्त दर्शनासाठी येतात.
निष्कर्ष
संत जनाबाई यांचे जीवन हे भक्ती, समर्पण आणि साधेपणाचे प्रतीक आहे. सामाजिक व आर्थिक अडथळ्यांना न जुमानता त्यांनी कवितांमधून आणि भक्तीमधून विठ्ठलाशी एकरूप होण्याचा मार्ग दाखवला. त्यांचे अभंग आणि ओव्या आजही घराघरात जिवंत आहेत आणि त्यांच्या अमर वारसाची साक्ष देतात.
