|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत रामदास स्वामी हे एक महान संत, कवी, तत्वज्ञानी आणि महाराष्ट्रातील समर्थ संप्रदाय पंथाचे संस्थापक होते. त्यांच्या जीवनाने आणि कार्याने मराठी संस्कृती, धर्म आणि देशभक्तीला एक नवीन दिशा दिली. त्यांचा जन्म १६०८ मध्ये झाला आणि त्यांनी आपल्या लेखन, प्रवचन आणि सामाजिक कार्याद्वारे समाजात आध्यात्मिक आणि नैतिक ज्ञान आणले. हा लेख संत रामदास स्वामींच्या जीवनाबद्दल, कार्याबद्दल आणि योगदानाबद्दल संपूर्ण माहिती प्रदान करतो.
प्रारंभिक जीवन
संत रामदास स्वामी यांचे मूळ नाव नारायण सूर्याजी ठोसर असे होते. त्यांचा जन्म २४ मार्च १६०८ रोजी (शके १५३०) रामनवमीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जालना जिल्ह्यातील जांब या गावात देशस्थ ऋग्वेदी ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील सूर्याजी पंत हे सूर्यदेवाचे भक्त होते, तर आई रेणुकाबाई या धार्मिक वृत्तीच्या होत्या. नारायण यांना गंगाधर नावाचा मोठा भाऊ होता. वडिलांचे निधन लहानपणीच झाल्याने नारायण अंतर्मुख झाले आणि त्यांचे मन आत्मचिंतनाकडे वळले.
वयाच्या १२व्या वर्षी नारायण यांच्या लग्नाचा समारंभ सुरू असताना, पंडितांनी “सावधान” असा शब्द उच्चारला. हा शब्द ऐकताच नारायण यांनी लग्न सोडून घर सोडले आणि गोदावरी नदीच्या काठावर पंचवटी (नाशिक) येथे गेले. तिथे त्यांनी १२ वर्षे कठोर तपश्चर्या केली आणि वयाच्या २४व्या वर्षी त्यांना आत्मसाक्षात्कार झाला. यानंतर त्यांनी आपले नाव “रामदास” असे ठेवले, जे त्यांच्या रामभक्तीचे प्रतीक आहे.
आध्यात्मिक आणि सामाजिक कार्य
संत रामदास स्वामींनी भक्ती, शक्ती आणि राष्ट्रप्रेम यांचा अनोखा संगम घडवला. त्यांनी राम आणि हनुमान यांची भक्ती केली आणि सामान्य लोकांना परमार्थ आणि स्वधर्मनिष्ठेचा मार्ग दाखवला. त्यांनी समर्थ संप्रदायाची स्थापना केली, ज्यामुळे समाजात आध्यात्मिक आणि सामाजिक सुधारणा घडल्या. त्यांनी १६४४ मध्ये सातारा जिल्ह्यातील शाहपूर येथे पहिले हनुमान मंदिर स्थापन केले आणि एकूण ११ मारुती मंदिरे स्थापन केली, जी आजही त्यांच्या शक्ती उपासनेचे प्रतीक आहेत.
संत रामदासांनी समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना एकत्र आणण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी जाती-धर्माच्या भेदभावांना विरोध केला आणि स्त्रियांनाही धार्मिक कार्यात सहभागी होण्यास प्रोत्साहन दिले. त्यांच्या १८ महिला शिष्यांपैकी वेण्णाबाई आणि अक्काबाई यांनी मिरज आणि सज्जनगड येथील मठांचे नेतृत्व केले. त्यांनी एकदा एका वृद्ध व्यक्तीला स्त्रियांच्या धार्मिक सहभागावर आक्षेप घेतल्याबद्दल फटकारले आणि म्हणाले, “प्रत्येकजण स्त्रीच्या गर्भातून जन्माला येतो, जो याचे महत्त्व समजत नाही तो पुरुष म्हणवण्यास योग्य नाही.”
साहित्यिक योगदान
संत रामदास स्वामींनी मराठी साहित्यात मोलाचे योगदान दिले. त्यांचे साहित्य साधे, स्पष्ट आणि प्रभावी आहे. त्यांनी मराठीसह संस्कृत, हिंदी, उर्दू आणि अरबी भाषांचा प्रभाव असलेले नवीन शब्द साहित्यात आणले. त्यांच्या प्रमुख साहित्यकृती खालीलप्रमाणे आहेत:
- दासबोध: हा त्यांचा सर्वात प्रसिद्ध ग्रंथ आहे, ज्यामध्ये आध्यात्मिक आणि व्यावहारिक जीवनाचे मार्गदर्शन आहे. यात २० दशकांमध्ये जीवन, धर्म आणि कर्तव्य यांचे तत्त्वज्ञान सांगितले आहे.
- मनाचे श्लोक: हे २०५ श्लोकांचे संग्रह आहे, जे मनाला शांत आणि केंद्रित ठेवण्याचे मार्गदर्शन करतात.
- करुणाष्टके: यात भक्ती आणि करुणा यांचा संगम आहे.
- सुकरकर्ता दुखहर्ता: ही गणपतीची प्रसिद्ध आरती आहे, जी आजही सर्वत्र गायली जाते.
- रघुपती राघव राजा राम: या भजनाचा मूळ मंत्र रामदास स्वामींनी रचला असल्याचे मानले जाते.
त्यांच्या साहित्यात भक्तीयोगाबरोबरच समाजातील राजकीय आणि सामाजिक परिस्थितीवर भाष्य आहे. त्यांनी मुस्लिम आक्रमकांविरुद्ध लढण्यासाठी मराठ्यांना एकत्र येण्याचे आवाहन केले आणि स्वराज्याच्या संकल्पनेला प्रोत्साहन दिले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांशी संबंध
संत रामदास स्वामी हे छत्रपती शिवाजी महाराजांचे गुरू मानले जातात. १६४९ मध्ये शिवाजी महाराजांनी त्यांना गुरू म्हणून स्वीकारले. रामदास स्वामींनी शिवाजी महाराजांना स्वराज्य स्थापनेसाठी प्रेरणा दिली आणि हिंदू संस्कृतीच्या संरक्षणासाठी मार्गदर्शन केले. त्यांनी १६४८ मध्ये चाफळ येथे पहिला मठ स्थापन केला आणि १६७६ ते १६८१ पर्यंत सज्जनगड येथे वास्तव्य केले. सज्जनगड हा आजही त्यांचे प्रमुख तीर्थस्थान आहे, जिथे त्यांचे समाधीस्थळ आहे.
शिवाजी महाराजांनी रामदास स्वामींना सज्जनगड भेट दिला आणि त्यांच्या कार्याला पाठिंबा दिला. सज्जनगडावरील मठात आजही रामदास स्वामींच्या वस्तू, जसे की शिवाजी महाराजांनी भेट दिलेला पलंग, संरक्षित आहेत.
दासनवमी आणि निधन
संत रामदास स्वामींनी १६८१ मध्ये सज्जनगड येथे प्रायोपवेशन (उपवासाद्वारे देहत्याग) केले. माघ वद्य नवमीला त्यांनी “जय जय रघुवीर समर्थ” हा मंत्र जपत समाधी घेतली. हा दिवस “दासनवमी” म्हणून साजरा केला जातो. २०२५ मध्ये दासनवमी २६ फेब्रुवारी रोजी येईल.
सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारसा
संत रामदास स्वामींनी भक्ती आणि शक्ती यांचा समतोल साधला. त्यांनी समाजाला एकत्र आणण्यासाठी आणि हिंदू संस्कृतीचे पुनरुज्जन करण्यासाठी अथक परिश्रम केले. त्यांचे विचार आणि साहित्य यांनी बाल गंगाधर टिळक, केशव हेडगेवार, विनायक दामोदर सावरकर यांसारख्या स्वातंत्र्यसैनिकांना आणि समाजसुधारकांना प्रेरणा दिली. त्यांनी स्थापन केलेल्या ११ मारुती मंदिरे आणि सज्जनगडावरील मठ आजही लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे.
निष्कर्ष
संत रामदास स्वामी हे केवळ संत नव्हते, तर ते एक राष्ट्रप्रेमी, तत्त्वज्ञ आणि समाजसुधारक होते. त्यांचे दासबोध आणि मनाचे श्लोक आजही लोकांना जीवनाचे धडे देतात. त्यांनी भक्ती, शक्ती आणि स्वराज्य यांचा मंत्र दिला, जो मराठी माणसाच्या मनात कायमस्वरूपी रुजला आहे. त्यांचे कार्य आणि विचार पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत राहतील.
