|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
सरोजिनी नायडू (१३ फेब्रुवारी १८७९ – २ मार्च १९४९) या भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक थोर व्यक्तिमत्त्व, प्रभावी कवयित्री आणि राजकीय कार्यकर्त्या होत्या. त्यांना ‘भारताची कोकिळा’ (Nightingale of India) म्हणून ओळखले जाते, कारण त्यांच्या कविता रंग, भावना आणि देशभक्तीने परिपूर्ण होत्या. त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आणि स्वतंत्र भारतातील पहिल्या महिला राज्यपाल होण्याचा मान मिळवला. या लेखात सरोजिनी नायडू यांच्या जीवनाविषयी, त्यांच्या कार्याविषयी आणि त्यांच्या कवितांविषयी मराठीत संपूर्ण माहिती दिली आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
सरोजिनी नायडू यांचा जन्म १३ फेब्रुवारी १८७९ रोजी हैदराबाद येथे एका बंगाली कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील, अघोरनाथ चट्टोपाध्याय, हे एक प्रसिद्ध वैज्ञानिक, शिक्षणतज्ज्ञ आणि हैदराबादच्या निजाम कॉलेजचे प्राचार्य होते. त्यांनी एडिनबर्ग विद्यापीठातून विज्ञानात डॉक्टरेट मिळवली होती. त्यांची आई, वरद सुंदरी देवी, एक बंगाली कवयित्री होत्या, ज्यांचा सरोजिनी यांच्यावर मोठा प्रभाव पडला. सरोजिनी या आठ भावंडांमध्ये सर्वात मोठ्या होत्या. त्यांचा भाऊ वीरेंद्रनाथ चट्टोपाध्याय हा क्रांतिकारक होता, तर दुसरा भाऊ हरिंद्रनाथ हा कवी आणि नाटककार होता.
सरोजिनी यांनी वयाच्या बाराव्या वर्षी मॅट्रिकची परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण केली. त्यांची बुद्धिमत्ता आणि साहित्याविषयीची आवड लहानपणापासूनच दिसून येत होती. १८९५ ते १८९८ या कालावधीत त्यांनी लंडनमधील किंग्ज कॉलेज आणि केंब्रिज येथील गर्टन कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतले. हैदराबादच्या निजामाने त्यांना शिष्यवृत्ती दिली होती. इंग्लंडमध्ये असताना त्या सौंदर्यवादी आणि डेकॅडंट चळवळीतील कलाकारांच्या संपर्कात आल्या, ज्यामुळे त्यांच्या काव्यशैलीवर प्रभाव पडला.
वैवाहिक जीवन
१८९८ मध्ये सरोजिनी यांनी डॉ. गोविंदराजुलू नायडू यांच्याशी विवाह केला. डॉ. गोविंदराजुलू हे आंध्र प्रदेशातील मच्छलिपट्टणम येथील वैद्य होते. हा विवाह आंतरजातीय होता, जो त्या काळात क्रांतिकारी आणि समाजात अस्वीकारार्ह मानला जात होता. तरीही, दोन्ही कुटुंबांनी या विवाहाला पाठिंबा दिला. सरोजिनी आणि गोविंदराजुलू यांचा वैवाहिक जीवन सुखी होता, आणि त्यांना पाच अपत्ये झाली. त्यांची कन्या, पद्मजा नायडू, नंतर स्वातंत्र्यलढ्यात सामील झाल्या आणि स्वतंत्र भारतात सरकारी पदांवर कार्यरत होत्या.
स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान
सरोजिनी नायडू यांनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात सक्रिय सहभाग घेतला. इंग्लंडमधून परतल्यानंतर त्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या स्वातंत्र्यलढ्याकडे आकर्षित झाल्या. त्या महात्मा गांधींच्या स्वराज्याच्या संकल्पनेच्या अनुयायी बनल्या. त्यांनी १९३० च्या मीठ सत्याग्रहात भाग घेतला, ज्यामुळे त्यांना इतर काँग्रेस नेत्यांसह अटक झाली. त्या असहकार चळवळ आणि भारत छोडो आंदोलनातही सहभागी होत्या, ज्यामुळे त्यांना एकूण २१ महिन्यांहून अधिक काळ तुरुंगवास भोगावा लागला.
१९२५ मध्ये सरोजिनी नायडू भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या पहिल्या महिला अध्यक्ष बनल्या, हा एक ऐतिहासिक टप्पा होता. स्वतंत्र भारतात, १९४७ मध्ये त्या संयुक्त प्रांताच्या (आताचे उत्तर प्रदेश) पहिल्या महिला राज्यपाल बनल्या. त्यांनी महिलांच्या मताधिकारासाठी आणि सशक्तीकरणासाठीही कार्य केले. १९१७ मध्ये त्यांनी अॅनी बेझंट आणि हेराबाई टाटा यांच्यासमवेत भारताचे तत्कालीन सेक्रेटरी ऑफ स्टेट, एडविन मॉन्टेग्यू यांच्याशी महिलांच्या मताधिकाराविषयी चर्चा केली, ज्यामुळे १९१९ च्या गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया अ‍ॅक्टद्वारे महिलांना मर्यादित मताधिकार मिळाला.
साहित्यिक योगदान
सरोजिनी नायडू यांच्या कवितांनी त्यांना ‘भारताची कोकिळा’ ही उपाधी मिळवून दिली. त्यांच्या कवितांमध्ये रंग, भावना, देशभक्ती आणि भारतीय संस्कृतीचे चित्रण आहे. त्यांनी इंग्रजीत कविता लिहिल्या, ज्यामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय ख्याती मिळाली. त्यांच्या प्रमुख काव्यसंग्रहांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे:
- द गोल्डन थ्रेशोल्ड (१९०५): त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह, ज्याने त्यांना साहित्यिक जगात ओळख मिळवून दिली.
- द बर्ड ऑफ टाइम (१९१२): यातील ‘इन द बाजार्स ऑफ हैदराबाद’ ही कविता आजही अत्यंत लोकप्रिय आहे.
- द ब्रोकन विंग (१९१७): यात प्रेम, मृत्यू आणि नियतीवर आधारित कविता आहेत.
- द स्सेप्टर्ड फ्ल्यूट (१९२८): त्यांच्या कवितांचा संग्रह.
- द फेदर ऑफ द डॉन (१९६१): त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांची मुलगी पद्मजा यांनी संपादित केलेला संग्रह.
त्यांच्या कवितांमध्ये भारतीय संस्कृती, परंपरा आणि स्वातंत्र्याची भावना यांचे सुंदर चित्रण आहे. त्यांनी बालकांसाठीही कविता लिहिल्या, ज्यामुळे त्यांचे साहित्य सर्व वयोगटांसाठी लोकप्रिय ठरले. १९१९ मध्ये प्रसिद्ध साहित्यिक एडमंड गोस यांनी त्यांना ‘भारतातील सर्वात कुशल कवयित्री’ असे संबोधले.
पुरस्कार आणि सन्मान
- सरोजिनी नायडू यांना महात्मा गांधी यांनी ‘भारताची कोकिळा’ ही उपाधी दिली.
- त्यांना ‘केसर-ए-हिंद’ हा पुरस्कारही मिळाला होता, परंतु स्वातंत्र्यलढ्याच्या समर्थनार्थ त्यांनी तो परत केला.
- हैदराबाद विद्यापीठातील ‘गोल्डन थ्रेशोल्ड’ हे कला आणि संनादन शाळेचे नाव त्यांच्या पहिल्या काव्यसंग्रहावरून ठेवण्यात आले.
- १९९० मध्ये खगोलशास्त्रज्ञ एलिनॉर हेलिन यांनी शोधलेल्या एका लघुग्रहाला ‘५६४७ सरोजिनीनायडू’ असे नाव देण्यात आले.
मृत्यू
सरोजिनी नायडू यांचे २ मार्च १९४९ रोजी लखनौ येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. त्यावेळी त्या उत्तर प्रदेशच्या राज्यपाल होत्या. त्यांच्या निधनाने भारताने एक महान स्वातंत्र्यसैनिक आणि कवयित्री गमावली.
वारसा
सरोजिनी नायडू यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांनी स्वातंत्र्यलढा, महिलांचे सशक्तीकरण आणि साहित्य यांमध्ये दिलेले योगदान अविस्मरणीय आहे. त्यांच्या कविता आजही शाळा-महाविद्यालयांमध्ये अभ्यासल्या जातात आणि त्यांचे विचार नव्या पिढीला प्रेरणा देतात. त्यांचा जन्मदिवस, १३ फेब्रुवारी, भारतात राष्ट्रीय महिला दिवस म्हणून साजरा केला जातो, जो त्यांच्या महिलांच्या सशक्तीकरणासाठीच्या कार्याचा सन्मान करतो.
निष्कर्ष
सरोजिनी नायडू या एक कवयित्री, स्वातंत्र्यसैनिक आणि प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व होत्या. त्यांनी आपल्या कवितांमधून भारतीय संस्कृती आणि देशभक्तीचे दर्शन घडवले, तर स्वातंत्र्यलढ्यात आणि महिलांच्या सशक्तीकरणात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. त्यांचे जीवन आणि कार्य प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणास्थान आहे.
