|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (२६ जून १८७४ – ६ मे १९२२) हे कोल्हापूर संस्थानाचे राजे आणि एक महान समाजसुधारक होते.
सामाजिक समता, शिक्षणाचा प्रसार आणि मागासवर्गीय उन्नतीसाठी केलेल्या कार्यामुळे त्यांना “लोकशाहीवादी राजा” आणि “आरक्षणाचे जनक” म्हणून ओळखले जाते.
या लेखात आपण त्यांचे जीवन, कार्य आणि योगदान याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
- शाहू महाराजांचा जन्म २६ जून १८७४ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल येथील घाटगे मराठा कुटुंबात झाला.
- मूळ नाव – यशवंतराव.
- वडील – जयसिंगराव (आप्पासाहेब) घाटगे, आई – राधाबाई.
- वयाच्या १० व्या वर्षी, १७ मार्च १८८४, कोल्हापूर संस्थानाचे राजे चौथे शिवाजी यांच्या पत्नी आनंदीबाई यांनी त्यांना दत्तक घेतले व त्यांचे नाव “शाहू” ठेवले.
- शिक्षण – राजकोट येथील राजकुमार कॉलेज तसेच धारवाड येथे (१८८९–१८९३).
- मराठी, संस्कृत व इंग्रजी भाषांमध्ये प्रावीण्य.
- प्रशासकीय धडे ब्रिटिश अधिकारी सर स्टुअर्ट फ्रेजर यांच्याकडून.
- विवाह – १ एप्रिल १८९१, बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या मुली लक्ष्मीबाई यांच्याशी.
राज्यारोहण आणि सुधारणांचा प्रारंभ
- २ एप्रिल १८९४, वयाच्या २० व्या वर्षी कोल्हापूर गादीवर राज्यारोहण.
- क्षत्रिय गुरूंनी “राजर्षी” ही पदवी बहाल केली.
- राज्याभिषेकानंतर सत्तेचा उपयोग सामान्य जनतेच्या कल्याणासाठी आणि सामाजिक परिवर्तनासाठी केला.
- त्या काळी – साक्षरता कमी, जातीभेद प्रबळ आणि मागासवर्गीय समाज शिक्षण व संधींपासून वंचित.
सामाजिक सुधारणा
शिक्षणाचा प्रसार
- १९०७ – मिस क्लार्क बोर्डिंग सुरू.
- १९१६ – प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत.
- स्त्री शिक्षणासाठी राजाज्ञा.
- १९१९ – सवर्ण व अस्पृश्यांसाठी स्वतंत्र शाळा बंद करून सर्वांसाठी एकच शाळा.
आरक्षणाचा जाहीरनामा
- २६ जुलै १९०२ – मागासवर्गीयांसाठी नोकऱ्यांमध्ये ५०% आरक्षण.
- भारतातील पहिला आरक्षण कायदा (करवीर गॅझेट मधून घोषणा).
- यामुळे त्यांना “आरक्षणाचे जनक” ही ओळख मिळाली.
जातीय भेदभावाविरुद्ध लढा
- १९१९ – अछूतांना विहिरी व मंदिर प्रवेशाचा अधिकार.
- १९१६ – आंतरजातीय विवाहाला कायदेशीर मान्यता.
वेदोक्त प्रकरण
- ब्राह्मण पुरोहितांनी विधी नाकारल्यावर शाहू महाराजांनी त्यांना पदावरून हटवले.
- मराठा विद्वानास “क्षत्रजगद्गुरू” नेमले.
- यामुळे मराठा समाजाला वेदांचे अध्ययन करण्याची प्रेरणा मिळाली.
विधवाविवाहाला मान्यता
- १९१७ – विधवाविवाह कायदेशीर मान्यता.
डेक्कन रयत असोसिएशन
- १९१६, निपाणी – डेक्कन रयत असोसिएशन स्थापन, ज्यामुळे ब्राह्मणेतर समाज राजकीय प्रक्रियेत सहभागी झाला.
इतर योगदान
कृषी आणि उद्योग
- १९१२ – किंग एडवर्ड कृषी संस्था.
- राधानगरी धरण भोगवती नदीवर बांधले.
- गावोगावी कृषी प्रदर्शने व यात्रा.
कला आणि क्रीडा
- चित्रकार आबालाल रहिमान यांना प्रोत्साहन.
- कुस्तीपटू खाशाबा जाधव यांना सहकार्य.
- मोतीबाग तालीम व खासबाग मैदान उभारले.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना सहकार्य
- शिक्षणासाठी मदत.
- मूकनायक वृत्तपत्रासाठी आर्थिक सहाय्य.
सत्यशोधक समाजाला पाठिंबा
- ज्योतिबा फुले यांच्या सत्यशोधक समाजाला दीर्घकाळ पाठिंबा.
वैयक्तिक जीवन
- पत्नी – लक्ष्मीबाई खानविलकर.
- चार अपत्ये – त्यातील राजाराम तिसरे यांनी गादीचा वारसा सांभाळला.
- साधे जीवन, जनतेशी जवळीक.
- “लोकराजा” म्हणूनही संबोधले जात.
निधन आणि वारसा
- ६ मे १९२२, मुंबई येथे निधन.
- मुलगा राजाराम तिसरे यांनी गादी सांभाळली.
- आजही महाराष्ट्रात शाहू महाराजांचा वारसा जिवंत.
- २६ जून – “सामाजिक न्याय दिवस” म्हणून साजरा केला जातो.
- राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज शिक्षण शुल्क शिष्यवृत्ती योजना सुरू.
निष्कर्ष
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे केवळ राजे नव्हते, तर एक द्रष्टा समाजसुधारक होते. शिक्षण, सामाजिक समता आणि मागासवर्गीय उन्नतीसाठी त्यांचे योगदान आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांच्या पुरोगामी विचारांनी महाराष्ट्र आणि भारताला नवी दिशा दिली. ते भारतीय इतिहासातील अजरामर व्यक्तिमत्व आहेत.
