|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
विजयदुर्ग किल्ला हा महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्यात असलेला एक ऐतिहासिक जलदुर्ग आहे. हा किल्ला कोकण किनारपट्टीवरील सर्वात प्राचीन आणि अजिंक्य किल्ल्यांपैकी एक मानला जातो. अरबी समुद्राच्या किनारी वसलेला हा किल्ला मराठा साम्राज्याच्या नौदलाच्या सामर्थ्याचे प्रतीक आहे. त्याला “पूर्वेचा जिब्राल्टर” असेही संबोधले जाते, कारण हा किल्ला जवळजवळ अभेद्य होता. विजयदुर्ग किल्ल्याचा इतिहास, त्याची रचना आणि सौंदर्य यामुळे हा पर्यटक आणि इतिहासप्रेमींसाठी एक प्रमुख आकर्षण आहे.
विजयदुर्ग किल्ल्याचा इतिहास
विजयदुर्ग किल्ल्याची उभारणी १२व्या शतकात (इ.स. ११९३-१२०५) शिलाहार वंशाचे राजा भोज (दुसरे) यांनी केली. त्यावेळी हा किल्ला “घेरिया” या नावाने ओळखला जात होता, कारण तो जवळच्या गिर्ये गावाजवळ होता. इ.स. १६५३ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला विजापूरच्या आदिलशहाकडून जिंकून घेतला आणि त्याचे नाव “विजयदुर्ग” असे ठेवले, ज्याचा अर्थ “विजयाचा किल्ला” आहे. त्यावेळी हिंदू सौर वर्षाचे नाव “विजय” होते, त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला त्या नावाने ओळखला.
शिवाजी महाराजांनी विजयदुर्ग किल्ल्याला मराठा नौदलाचा मुख्य तळ बनवले. त्यांनी किल्ल्याच्या संरक्षणासाठी तीन मजबूत तटबंदी आणि २० बुरूज बांधले, ज्यामुळे हा किल्ला अधिक अभेद्य झाला. मराठा नौदलाचे सरसेनापती कान्होजी आंग्रे यांच्या नेतृत्वाखाली हा किल्ला अनेक युरोपीय शक्तींच्या (ब्रिटिश आणि डच) हल्ल्यांना तोंड देऊ शकला. १७५६ मध्ये पेशवे-ब्रिटिश युतीने आंग्रे कुटुंबाचा पराभव केला आणि १८१८ मध्ये हा किल्ला पूर्णपणे ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला.
किल्ल्याची रचना आणि वैशिष्ट्ये
विजयदुर्ग किल्ला सुमारे १७ एकर क्षेत्रावर पसरलेला आहे आणि तीन बाजूंनी अरबी समुद्राने वेढलेला आहे. त्याच्या पूर्वेकडील बाजूस ४० किमी लांबीचा वाघोटण/खारेपाटण खाडी आहे, जी मोठ्या जहाजांना किल्ल्यापर्यंत येण्यास अडथळा आणते. या खाडीमुळे मराठा युद्धनौका लपवून ठेवता येत होत्या, ज्या समुद्रातून दिसत नव्हत्या.
- तटबंदी आणि बुरूज: किल्ल्याला तीन थरांची मजबूत तटबंदी आहे, जी लाटराईट दगडांपासून बनवली आहे. यामध्ये ३६ मीटर उंचीच्या भिंती आणि २० बुरूजांचा समावेश आहे. या तटबंदीमुळे किल्ला शत्रूच्या तोफखान्यापासून सुरक्षित राहिला.
- समुद्राखालील भिंत: किल्ल्याच्या पश्चिमेला १२२ मीटर लांबीची, ३ मीटर उंच आणि ७ मीटर रुंद अशी समुद्राखालील भिंत आहे. ही भिंत शत्रूच्या जहाजांना किल्ल्याजवळ येण्यापासून रोखत असे.
- नौदल गोदी: वाघोटण खाडीच्या किनारी, किल्ल्यापासून १.५ किमी अंतरावर, मराठ्यांनी बनवलेली १०९ मीटर लांब आणि ७० मीटर रुंद नौदल गोदी आहे. येथे ४००-५०० टन वजनाची जहाजे बांधली आणि दुरुस्त केली जात होती.
- खलबतखाना: किल्ल्यात खलबतखाना आहे, जिथे मराठ्यांच्या महत्त्वपूर्ण बैठका होत असत. असा खलबतखाना फक्त राजगड, रायगड आणि विजयदुर्ग येथेच आहे.
- पाण्याची टाकी आणि विहिरी: किल्ल्यात मोठी पाण्याची टाकी आणि अनेक विहिरी आहेत, ज्या सैन्याच्या पाण्याच्या गरजा भागवत होत्या.
पर्यटन आणि भेट देण्याची माहिती
विजयदुर्ग किल्ला पर्यटकांसाठी एक आकर्षक ठिकाण आहे. येथील निसर्गरम्य सौंदर्य, समुद्राच्या लाटांचा आवाज आणि ऐतिहासिक वास्तू यामुळे पर्यटकांचे मन मोहित होते. किल्ल्याच्या भिंतींवर तोफगोळ्यांचे डाग अजूनही दिसतात, जे मराठ्यांच्या शौर्याची साक्ष देतात.
- कसे पोहोचाल: विजयदुर्ग किल्ला मुंबईपासून ५०० किमी आणि पुण्यापासून ३४० किमी अंतरावर आहे. जवळचे रेल्वे स्टेशन कणकवली आणि कुदाल आहे. रस्त्याने प्रवास करणे सोयीचे आहे.
- भेट देण्याची वेळ: किल्ला सकाळी ८ ते सायंकाळी ६ वाजेपर्यंत खुला असतो. ऑक्टोबर ते मार्च हा भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम काळ आहे, कारण हवामान थंड आणि आल्हाददायक असते.
- जवळची आकर्षणे:
- बोट सफर: किल्ल्याच्या आसपासच्या समुद्रात बोटीने फिरण्याचा पर्याय उपलब्ध आहे, ज्यामध्ये डॉल्फिन पाहण्याची संधी मिळते. ही सफर साधारण ५०० रुपये खर्चात १ तासाची आहे.
सध्याची स्थिती आणि संवर्धन
विजयदुर्ग किल्ला भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या (ASI) देखरेखीखाली आहे. काही भागांचे नूतनीकरण केले गेले आहे, परंतु काही बुरूज आणि तटबंदी समुद्राच्या लाटांमुळे खराब झाल्या आहेत. २०२४ मध्ये हा किल्ला जागतिक वारसा स्थळ यादीत समाविष्ट झाला आहे, ज्यामुळे त्याच्या संवर्धनाला अधिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
निष्कर्ष
विजयदुर्ग किल्ला हा मराठा साम्राज्याच्या वैभवाचा आणि नौदलाच्या सामर्थ्याचा एक जिवंत पुरावा आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि कान्होजी आंग्रे यांच्या पराक्रमाने हा किल्ला इतिहासात अजरामर झाला आहे. पर्यटकांसाठी हा किल्ला ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक सौंदर्याचा एक अनोखा संगम आहे. जर तुम्ही कोकणच्या सौंदर्याचा आणि मराठ्यांच्या गौरवशाली इतिहासाचा अनुभव घेऊ इच्छित असाल, तर विजयदुर्ग किल्ल्याला अवश्य भेट द्या.
