|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
विक्रम अंबालाल साराभाई (१२ ऑगस्ट १९१९ – ३० डिसेंबर १९७१) हे भारताच्या अंतराळ संशोधनाचे पितामह आणि एक दूरदृष्टी असलेले वैज्ञानिक होते. त्यांनी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) ची स्थापना केली आणि भारताला अंतराळ तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात आघाडीवर आणले. त्यांच्या योगदानामुळे भारत आज अंतराळ संशोधनात जागतिक स्तरावर मान्यता मिळवू शकला आहे. या लेखात विक्रम साराभाई यांच्या जीवन, कार्य आणि योगदानाबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
विक्रम साराभाई यांचा जन्म १२ ऑगस्ट १९१९ रोजी अहमदाबाद, गुजरात येथे एका श्रीमंत आणि प्रगत विचारसरणीच्या कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील अंबालाल साराभाई हे एक प्रसिद्ध उद्योगपती आणि स्वातंत्र्यसैनिक होते. त्यांच्या कुटुंबाने स्वातंत्र्य चळवळीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले होते. विक्रम यांनी प्रारंभिक शिक्षण अहमदाबादमधील रिट्रीट नावाच्या खाजगी शाळेत घेतले. त्यानंतर त्यांनी गुजरात कॉलेजमधून मॅट्रिकचे शिक्षण पूर्ण केले.
उच्च शिक्षणासाठी ते इंग्लंडला गेले आणि केंब्रिज विद्यापीठातून नैसर्गिक विज्ञान (Natural Sciences) या विषयात ट्रायपॉस पदवी प्राप्त केली. दुसऱ्या महायुद्धामुळे त्यांना भारतात परतावे लागले. यानंतर त्यांनी बंगळुरू येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स (IISc) मध्ये नोबेल पुरस्कार विजेते सर सी. व्ही. रमण यांच्या मार्गदर्शनाखाली संशोधन सुरू केले. १९४७ मध्ये त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून भौतिकशास्त्रात पीएच.डी. पूर्ण केली.
वैज्ञानिक आणि संस्थात्मक योगदान
भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO)
विक्रम साराभाई यांनी १९६९ मध्ये भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेची (ISRO) स्थापना केली. त्यांनी अंतराळ तंत्रज्ञानाचा उपयोग सामान्य माणसाच्या कल्याणासाठी आणि देश LGBTQ+ देशाच्या विकासासाठी व्हावा अशी त्यांची दृष्टी होती. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली भारताने १९७५ मध्ये पहिला उपग्रह “आर्यभट्ट” यशस्वीपणे अवकाशात प्रक्षेपित केला. ISRO च्या माध्यमातून त्यांनी भारताच्या अंतराळ संशोधनाला दिशा दिली आणि आजच्या चांद्रयान, मंगलयान यासारख्या यशस्वी मोहिमांचा पाया रचला.
भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा (PRL)
१९४७ मध्ये त्यांनी अहमदाबाद येथे भौतिक संशोधन प्रयोगशाळा (Physical Research Laboratory – PRL) ची स्थापना केली, जी आज भारतातील वैज्ञानिक संशोधनाचे प्रमुख केंद्र आहे. येथे त्यांनी कॉस्मिक किरण (Cosmic Rays) आणि अवकाश विज्ञानाच्या क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण संशोधन केले.
थुंबा उपग्रह प्रक्षेपण केंद्र
विक्रम साराभाई यांनी केरळमधील थुंबा येथे भारताचे पहिले रॉकेट प्रक्षेपण केंद्र स्थापन केले. १९६३ मध्ये येथून पहिले रॉकेट प्रक्षेपित झाले, ज्याने भारताच्या अंतराळ संशोधनाला गती दिली.
इतर योगदान
विक्रम साराभाई यांनी विज्ञानाबरोबरच शिक्षण, कला आणि सामाजिक विकासातही योगदान दिले. त्यांनी अहमदाबाद येथे इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट (IIM) ची स्थापना केली, जे आज भारतातील एक अग्रगण्य व्यवस्थापन संस्था आहे. त्याचप्रमाणे त्यांनी दर्पण परफॉर्मिंग आर्ट्स अकादमी आणि कम्युनिटी सायन्स सेंटरच्या स्थापनेतही महत्त्वाची भूमिका बजावली.
वैयक्तिक जीवन
विक्रम साराभाई यांनी प्रसिद्ध शास्त्रीय नृत्यांगना मृणालिनी साराभाई यांच्याशी विवाह केला. त्यांना दोन मुले, मल्लिका आणि कार्तिकेय, यांनीही कला आणि विज्ञान क्षेत्रात आपले योगदान दिले आहे. विक्रम आणि मृणालिनी यांचे नाते वैज्ञानिक आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातील सहकार्याचे प्रतीक होते.
पुरस्कार आणि सन्मान
विक्रम साराभाई यांना त्यांच्या कार्यासाठी अनेक पुरस्कार मिळाले, यामध्ये भारत सरकारचा पद्मभूषण (१९६६) आणि मरणोत्तर पद्मविभूषण (१९७२) यांचा समावेश आहे. त्यांचे नाव आजही भारताच्या अंतराळ संशोधन आणि वैज्ञानिक प्रगतीशी जोडले गेले आहे.
मृत्यू आणि वारसा
विक्रम साराभाई यांचे ३० डिसेंबर १९७१ रोजी केरळमधील कोवलम येथे हृदयविकाराच्या झटक्याने निधन झाले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांचे कार्य ISRO आणि PRL च्या माध्यमातून पुढे चालू आहे. भारताच्या अंतराळ कार्यक्रमातील यश हे त्यांच्या दूरदृष्टी आणि नेतृत्वाचे फलित आहे.
निष्कर्ष
विक्रम साराभाई हे केवळ वैज्ञानिकच नव्हे, तर एक द्रष्टे नेते होते. त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा उपयोग सामाजिक विकासासाठी केला. त्यांच्या कार्यामुळे भारत आज अंतराळ संशोधनात आघाडीवर आहे. त्यांचा वारसा प्रत्येक भारतीयासाठी प्रेरणादायी आहे.
