जयंत विष्णू नारळीकर हे एक प्रसिद्ध भारतीय खगोलशास्त्रज्ञ आणि लेखक आहेत. त्यांनी आपल्या संशोधनातून विश्वाच्या उत्पत्तीबद्दलचे नवीन सिद्धांत मांडले आणि भारतीय अंतराळ संशोधनाला नवी दिशा दिली. चला जाणून घेऊया जयंत नारळीकरांच्या जीवनाविषयी आणि त्यांच्या कार्याविषयी…
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
जयंत नारळीकर यांचा जन्म १९ जुलै १९३८ रोजी कोल्हापूर, महाराष्ट्र येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णू वासुदेव नारळीकर हे बनारस हिंदू विद्यापीठात गणित विभागाचे प्रमुख होते तर आई सुमती नारळीकर ह्या संस्कृत पंडिता होत्या.
नारळीकरांनी त्यांचे प्राथमिक शिक्षण बनारस हिंदू विद्यापीठाच्या परिसरात घेतले. शालेय जीवनात ते अत्यंत होतकरू विद्यार्थी होते. १९५७ मध्ये त्यांनी बनारस हिंदू विद्यापीठातून भौतिकशास्त्रात पदवी प्राप्त केली.
नंतर त्यांनी उच्च शिक्षणासाठी केंब्रिज विद्यापीठात प्रवेश घेतला. तेथे त्यांनी गणितात बी.ए. (१९६०), पीएच.डी. (१९६३), एम.ए. (१९६४) आणि एससी.डी. (१९७६) अशी पदवी प्राप्त केली. पण त्यांनी खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी या विषयात विशेषज्ञता प्राप्त केली.
केंब्रिजमध्ये असताना त्यांनी १९६२ मध्ये स्मिथ पारितोषिक आणि १९६७ मध्ये अॅडम्स पारितोषिक मिळवले. १९६३ ते १९७२ पर्यंत ते किंग्ज कॉलेजचे फेलो होते आणि १९६६ ते १९७२ पर्यंत थिअरेटिकल खगोलशास्त्र संस्थेचे संस्थापक सदस्य होते. या काळात त्यांनी त्यांचे मार्गदर्शक फ्रेड हॉईल यांच्यासोबत विश्वशास्त्र आणि खगोलभौतिकीतील संशोधनाचा पाया रचला.
करिअर
१९७२ मध्ये नारळीकर भारतात परतले आणि टाटा मूलभूत संशोधन संस्थेत (टीआयएफआर) सामील झाले. तेथे त्यांच्या नेतृत्वाखाली सैद्धांतिक खगोलभौतिकी गटाने आंतरराष्ट्रीय ख्याती प्राप्त केली.
१९८८ मध्ये विद्यापीठ अनुदान आयोगाने त्यांना इंटर-युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अॅस्ट्रॉनॉमी अँड अॅस्ट्रोफिजिक्स (आयुका) स्थापन करण्यासाठी संस्थापक संचालक म्हणून आमंत्रित केले. त्यांनी २००३ पर्यंत आयुकाचे संचालकपद भूषवले. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली आयुकाने खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकीतील शिक्षण आणि संशोधनासाठी जागतिक ख्याती प्राप्त केली.
नारळीकर हे विश्वशास्त्रातील त्यांच्या कार्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहेत, विशेषत: बिग बँग सिद्धांताला पर्यायी मॉडेल प्रस्तावित करण्यासाठी. १९९४ ते १९९७ या काळात ते इंटरनॅशनल खगोलशास्त्रीय संघटनेच्या विश्वशास्त्र आयोगाचे अध्यक्ष होते.
त्यांचे संशोधन गुरुत्वाकर्षण आणि मॅकचे तत्त्व, क्वांटम विश्वशास्त्र आणि अंतर भौतिकशास्त्र या क्षेत्रांतील अग्रगण्य होते. त्यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार आणि मानद पदव्या मिळाल्या आहेत.
प्रमुख योगदान
हॉईल-नारळीकर गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत
नारळीकरांनी त्यांचे मार्गदर्शक फ्रेड हॉईल यांच्यासोबत मिळून हॉईल-नारळीकर गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत विकसित केला. हा सिद्धांत आइन्स्टाइनच्या सामान्य सापेक्षतावादाच्या तत्त्वांचा विस्तार करतो.
क्वाझी-स्थिर स्थिती विश्वशास्त्र
नारळीकरांनी क्वाझी-स्थिर स्थिती विश्वशास्त्र या सिद्धांताची मांडणी केली जो बिग बँग सिद्धांताला पर्याय देतो. या सिद्धांतानुसार, विश्व कायम विस्तारत असते पण त्याची घनता स्थिर राहते कारण नवीन द्रव्य सतत निर्माण होत असते.
क्वांटम गुरुत्वाकर्षण
नारळीकर हे विश्वशास्त्राच्या समजुतीसाठी क्वांटम यांत्रिकीचा वापर करणारे पहिल्यांपैकी एक होते. १९७७ मध्ये त्यांनी दाखवून दिले की क्वांटम यांत्रिकीच्या दृष्टिकोनातून बिग बँग सिंग्युलॅरिटी (विश्व कोसळण्याचा बिंदू) टाळता येऊ शकतो.
हॉईल-नारळीकर व्हीलर-फेनमन सिद्धांताचे सामान्यीकरण
नारळीकरांनी हॉईल यांच्यासोबत मिळून १९४५ मध्ये प्रस्तावित केलेल्या व्हीलर-फेनमन विकिरण शोषण सिद्धांताचे सामान्यीकरण केले. त्यांनी असा युक्तिवाद केला की विश्वशास्त्रातील विस्तारणारे विश्व कालाच्या बाणाला अधिक नैसर्गिक स्पष्टीकरण देते.
अंतराळातील सूक्ष्मजीव
नारळीकरांनी असा सिद्धांत मांडला की पृथ्वीवर अंतराळातून सूक्ष्मजीव येत असावेत. त्यांनी हे सिद्ध करण्यासाठी अनेक प्रयोगशाळांच्या सहकार्याने प्रयोग करण्याचा प्रस्ताव दिला. सीसीएमबी, हैदराबाद आणि एनसीसीएस, पुणे यांनी केलेल्या अभ्यासात असे दिसून आले की अनेक जीवाणू यूव्ही किरणांमध्ये जगू शकतात, त्यात तीन नवीन प्रजाती आहेत. ते पृथ्वीवरील आहेत की अंतराळातील हे तपासण्यासाठी पुढील अभ्यास सुरू आहेत.
पुरस्कार आणि सन्मान
नारळीकरांना त्यांच्या संशोधन कार्यासाठी २००४ मध्ये भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान पद्मविभूषण देण्यात आला. यापूर्वी १९६५ मध्ये त्यांना पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते.
त्यांना भटनागर पुरस्कार, एम.पी. बिर्ला पुरस्कार, फ्रेंच खगोलशास्त्रीय सोसायटीचा प्रिक्स जुल्स जानसेन पुरस्कार आणि लंडनच्या रॉयल खगोलशास्त्रीय सोसायटीचे सहयोगी सदस्यत्व मिळाले आहे. ते तीन भारतीय राष्ट्रीय विज्ञान अकादमी आणि थर्ड वर्ल्ड अकादमी ऑफ सायन्सेसचे फेलो आहेत.
१९९६ मध्ये युनेस्कोने त्यांना कलिंग पुरस्काराने सन्मानित केले. १९८० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात ते कार्ल सेगनच्या टीव्ही शो “कॉसमॉस: अ पर्सनल व्हॉयेज” मध्ये दिसले. १९८९ मध्ये त्यांना केंद्रीय हिंदी निर्देशालयाकडून आत्माराम पुरस्कार मिळाला.
१९९० मध्ये त्यांना भारतीय राष्ट्रीय विज्ञान अकादमीचा इंदिरा गांधी पुरस्कार मिळाला. २००९ मध्ये ते इन्फोसिस पुरस्काराच्या भौतिक विज्ञान क्षेत्रातील निवड समितीवर होते. २०१४ मध्ये त्यांना त्यांच्या मराठी आत्मचरित्रासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला.
२०२१ मध्ये त्यांनी जानेवारी महिन्यात नाशिक येथे झालेल्या ९४व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषवले.
व्यक्तिगत आयुष्य
नारळीकरांनी १९६६ मध्ये गणितज्ञ आणि प्राध्यापक मंगला राजवाडे यांच्याशी विवाह केला. त्यांना तीन मुली आहेत – गीता (जैवचिकित्सा संशोधक, कॅलिफोर्निया विद्यापीठ), गिरिजा आणि लीलावती (दोघीही संगणक विज्ञानात).
साहित्यिक कार्य
वैज्ञानिक पेपर्स आणि पुस्तकांव्यतिरिक्त नारळीकरांनी विज्ञान विषयक लोकप्रिय लेखन देखील केले आहे. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजीमध्ये अनेक लेख आणि पुस्तके लिहिली आहेत. त्यांच्या काही लोकप्रिय पुस्तकांमध्ये:
- अक्षरांची शाळा (१९९५) – विज्ञानाच्या मूलभूत संकल्पना सोप्या मराठीत समजावून सांगणारे पुस्तक
- विज्ञानाची गंमत (१९९७) – विज्ञानातील रंजक आणि आश्चर्यकारक गोष्टींवर आधारित पुस्तक
- The Scientific Edge (२००३) – विज्ञानाच्या सीमा आणि शक्यता यांचा वेध घेणारे पुस्तक
- Seven Wonders of the Cosmos (२००७) – विश्वातील सात आश्चर्यकारक घटनांची चर्चा करणारे पुस्तक
- Cosmic Butterflies (२००१) – विश्वशास्त्रातील नवीन संशोधनावर आधारित कथा
- The Return of Vaman (१९९०) – विज्ञान कथा कादंबरी
त्यांनी विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सामाजिक परिणामांवर लिखाण केले आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि विकास (१९९२) हे त्यांचे एक महत्त्वपूर्ण पुस्तक आहे.
नारळीकरांनी त्यांच्या आयुष्यातील अनुभवांवर आधारित चार नाट्यकृती (१९९६) आणि व्यासपीठावरून (२००२) ही नाटके लिहिली. त्यांनी आयुष्याची शंभर वर्षे (२010) आणि Chaar Natyakruti (२०१७) ही आत्मचरित्रे लिहिली.
त्यांनी लिहिलेल्या अनेक लोकप्रिय विज्ञान पुस्तकांमुळे मराठी भाषेतील विज्ञान लेखनाला एक नवीन दिशा मिळाली. ते तरुणांना विज्ञानाकडे आकर्षित करण्यासाठी आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.
शिक्षण आणि जनजागृती
नारळीकर विज्ञान शिक्षण आणि संशोधनाच्या प्रसारासाठी कटिबद्ध आहेत. त्यांनी भारतातील अनेक विद्यापीठांमध्ये मार्गदर्शक म्हणून काम केले आहे. ते इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर अॅस्ट्रॉनॉमी अँड अॅस्ट्रोफिजिक्स (आयुका) चे संस्थापक संचालक होते.
त्यांनी पुण्यातील आयुकामध्ये विज्ञान संवाद कार्यक्रमांची सुरुवात केली ज्यामुळे सामान्य जनतेला शास्त्रज्ञांशी संवाद साधता येतो. ते वैज्ञानिक साक्षरता वाढवण्यासाठी आणि अंधश्रद्धा दूर करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.
ते भारतीय विज्ञान काँग्रेसचे अध्यक्ष होते आणि महाराष्ट्र अँड्रॉमेडा अभियानाचे प्रणेते आहेत. या अभियानांतर्गत ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना खगोलशास्त्राची ओळख करून दिली जाते.
एकूण मूल्यमापन
जयंत नारळीकर हे जागतिक दर्जाचे खगोलशास्त्रज्ञ, संशोधक, शिक्षक आणि विज्ञान लेखक आहेत. त्यांनी विश्वशास्त्र आणि खगोलभौतिकीमध्ये मौलिक संशोधन केले आणि नवीन सिद्धांत मांडले.
त्यांनी भारतात मूलभूत विज्ञानाच्या संशोधनाला चालना दिली आणि अनेक तरुण संशोधकांना प्रेरित केले. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय संस्थांनी जागतिक दर्जाचे संशोधन केले.
त्यांनी त्यांच्या लोकप्रिय विज्ञान लेखनातून आणि भाषणांतून विज्ञानाचा प्रसार केला. त्यांच्या साहित्यिक कार्यामुळे मराठी विज्ञान लेखनाला नवीन दिशा मिळाली. ते विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या सामाजिक भूमिकेबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी प्रयत्नशील आहेत.
एकूणच जयंत नारळीकर यांनी भारतीय विज्ञानाला आंतरराष्ट्रीय ख्याती मिळवून दिली आणि देशातील वैज्ञानिक संशोधनाला प्रोत्साहन दिले. ते एक प्रेरणादायी व्यक्तिमत्त्व आहेत ज्यांनी विज्ञानाच्या प्रगतीसाठी आयुष्यभर समर्पित केले.
FAQs
जयंत नारळीकर यांनी धूमकेतू शोधून काढला, ज्याला नंतर त्यांचे नाव ‘धूमकेतू दत्ता’ असे ठेवण्यात आले. त्यांनी 1962 मध्ये दोन दिवस या धूमकेतूचे निरीक्षण केले आणि बंगळुरू येथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲस्ट्रोफिजिक्सला माहिती दिली, ज्याने त्यांच्या शोधाची पुष्टी केली.
जयंत नारळीकर यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय सन्मान प्राप्त झाले आहेत, यासह:
- पद्मविभूषण (2004) आणि पद्मभूषण (1965), भारतातील दोन सर्वोच्च नागरी पुरस्कार
- विज्ञान लोकप्रिय करण्यासाठी UNESCO कडून (1996) कलिंग पुरस्कार
- प्रिक्स ज्युल्स जॅन्सेन, फ्रेंच ॲस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटीचा सर्वोच्च पुरस्कार
- त्यांच्या मराठीतील आत्मचरित्रासाठी साहित्य अकादमी पुरस्कार (2014).
जयंत विष्णू नारळीकर (जन्म 19 जुलै 1938) हे भारतीय खगोलभौतिकशास्त्रज्ञ आहेत. त्यांनी सर फ्रेड हॉयल यांच्यासोबत कॉन्फॉर्मल गुरुत्वाकर्षण सिद्धांत विकसित केला, ज्याला हॉयल-नारळीकर सिद्धांत म्हणून ओळखले जाते. ते भारतातील पुणे येथील इंटर-युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर ॲस्ट्रॉनॉमी अँड ॲस्ट्रोफिजिक्स (IUCAA) चे संस्थापक-संचालक होते. त्यांच्या वैज्ञानिक कार्याव्यतिरिक्त, नारळीकर हे त्यांच्या पुस्तके, लेख आणि टीव्ही कार्यक्रमांद्वारे एक प्रसिद्ध विज्ञान संवादक आहेत.
1962 मध्ये भारतीय खगोलभौतिकशास्त्रज्ञ जयंत नारळीकर यांनी धूमकेतू दत्ता शोधला होता. धूमकेतूंना त्यांच्या शोधकर्त्यांनुसार नाव देण्याच्या अधिवेशनानंतर त्याचे नाव देण्यात आले.
जयंत नारळीकर यांच्या ‘द ॲडव्हेंचर’ या साय-फाय कथेचा मुख्य विषय म्हणजे इतिहास, विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान यांचे एकत्रीकरण. हे एका इतिहासकाराच्या अनुभवातून समांतर जग आणि पर्यायी इतिहासाची कल्पना शोधून काढते, जो स्वतःला अशा जगात शोधतो जिथे ऐतिहासिक घटनेचा (पानिपतची लढाई) परिणाम भिन्न होता. या कल्पनांचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी कथेमध्ये क्वांटम सिद्धांत आणि आपत्ती सिद्धांतातील संकल्पनांचा वापर केला आहे.
