|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
कुसुमाग्रज, अर्थात विष्णू वामन शिरवाडकर, हे मराठी साहित्यातील एक अग्रगण्य नाव आहे. कवी, नाटककार, कथाकार, कादंबरीकार आणि समीक्षक अशा विविध भूमिकांमधून त्यांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले. त्यांच्या साहित्याने स्वातंत्र्य, सामाजिक न्याय आणि मानवतेचा संदेश दिला, तर त्यांच्या शब्दांनी मराठी रसिकांच्या मनावर अधिराज्य गाजवले.
त्यांचा जन्मदिवस, २७ फेब्रुवारी, हा मराठी भाषा गौरव दिन म्हणून साजरा केला जातो. या लेखात आपण कुसुमाग्रज यांचे जीवन, साहित्य आणि योगदान याविषयी सविस्तर माहिती घेऊया.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
कुसुमाग्रजांचा जन्म २७ फेब्रुवारी १९१२ रोजी पुणे येथे एका देशस्थ ब्राह्मण कुटुंबात झाला. त्यांचे मूळ नाव गजानन रंगनाथ शिरवाडकर असे होते.
त्यांचे काका वामन शिरवाडकर यांनी दत्तक घेतल्याने त्यांचे नाव विष्णू वामन शिरवाडकर असे झाले. त्यांच्या लाडक्या बहिणीच्या नावावरून त्यांनी ‘कुसुमाग्रज’ हे टोपणनाव धारण केले — ‘कुसुम’ म्हणजे बहीण आणि ‘अग्रज’ म्हणजे मोठा भाऊ.
त्यांचे वडील वकील होते आणि त्यांच्या व्यवसायानिमित्त कुटुंब नाशिकजवळील पिंपळगाव बसवंत येथे स्थायिक झाले. बालपण याच गावी गेले.
- प्राथमिक शिक्षण : पिंपळगाव
- माध्यमिक शिक्षण : नाशिक येथील न्यू इंग्लिश स्कूल (आता जे.एस. रुंगठा हायस्कूल)
- पदवी : मुंबई विद्यापीठातून मराठी व इंग्रजी विषयात बी.ए.
- विवाह : १९४४ मध्ये मनोरमा (गंगुबाई सोनवणी) यांच्याशी विवाह, परंतु १९७२ मध्ये त्यांचे निधन झाले.
साहित्यिक कारकीर्द
कुसुमाग्रजांची साहित्यिक कारकीर्द जवळपास पाच दशके चालली. कविता, नाटके, कादंबऱ्या, लघुकथा, निबंध आणि समीक्षा अशा अनेक क्षेत्रांत त्यांनी काम केले.
कविता
- पहिला कवितासंग्रह : जीवनलहरी (१९३३)
- प्रसिद्ध कवितासंग्रह : विशाखा (१९४२) – भारत छोडो आंदोलनादरम्यान प्रेरणादायी ठरला.
- अन्य संग्रह : हिमरेषा (१९६४), मराठी माती (१९६०), वडालवेल (१९६९), छंदोमयी (१९८२)
- उल्लेखनीय कविता : कणा – संघर्ष आणि प्रेरणेचे प्रतीक
नाटके
- सर्वात प्रसिद्ध : नटसम्राट (१९७०)
- इतर नाटके : ययाति आणि देवयानी, वीज म्हणाली धरतीला, दूरचे दिवे, वैजयंती, राजमुकुट (शेक्सपियरच्या मॅकबेथचे रूपांतर)
- शेक्सपियरच्या ऑथेलोचे मराठी रूपांतरही त्यांनी केले.
कादंबऱ्या आणि लघुकथा
- कादंबऱ्या : वैष्णव, जान्हवी, कल्पनेच्या तीरावर
- लघुकथासंग्रह : फुलवली, एकाकी तारा, वाटेवरल्या सावल्या
इतर साहित्य
- कालिदासाच्या मेघदूतचा मराठी अनुवाद
- नक्षत्र नावाचे साहित्यिक मासिक सुरू केले
- रूपरेषा हा साहित्यविचारांचा ग्रंथ
सामाजिक कार्य
- १९३२ : नाशिक येथील काळाराम मंदिर सत्याग्रहात सहभाग
- १९३३ : ध्रुव मंडळ स्थापन केले व नवा मनू वृत्तपत्रात लेखन
- १९५० : नाशिक येथे लोकहितवादी मंडळ स्थापनेद्वारे शैक्षणिक व सामाजिक कार्य
- आदिवासी विद्यार्थ्यांसाठी मदतकार्य
- संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत सहभाग
- १९९२ : गोदावरी गौरव संस्थेची स्थापना – विविध कलाक्षेत्रांना प्रोत्साहन
पुरस्कार आणि सन्मान
- १९७४ : नटसम्राट साठी साहित्य अकादमी पुरस्कार
- १९८७ : ज्ञानपीठ पुरस्कार (मराठीतील दुसरे साहित्यिक)
- १९९१ : पद्मभूषण
- १९८६ : पुणे विद्यापीठ – डी.लिट पदवी
- १९६०–१९८९ : महाराष्ट्र सरकारकडून अनेक पुरस्कार, साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद (१९६४, मडगाव), जागतिक मराठी परिषदेचे अध्यक्षपद (१९८९, मुंबई)
- १९९६ : आकाशगंगेत त्यांच्या नावाने ‘कुसुमाग्रज’ नावाचा तारा
वारसा
कुसुमाग्रजांचा साहित्यिक आणि सामाजिक वारसा अफाट आहे. त्यांच्या साहित्याने मराठी भाषेला अभिजाततेची नवी उंची दिली, तर त्यांच्या सामाजिक कार्याने वंचितांना आधार दिला.
- नाशिकमधील निवासस्थानी कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान कार्यरत आहे.
- येथे मराठी पुस्तकांचे ग्रंथालय व साहित्यिक उपक्रमांचे आयोजन होते.
- त्यांच्या कविता आणि नाटके आजही प्रेरणा देतात.
निष्कर्ष
कुसुमाग्रज हे मराठी साहित्यातील एक तेजस्वी नक्षत्र होते. त्यांच्या लेखणीतून सामाजिक अन्यायावर प्रखर टीका, स्वातंत्र्याची प्रेरणा आणि मानवी भावनांचे सखोल चित्रण दिसते.
त्यांचा जन्मदिवस मराठी भाषा गौरव दिन म्हणून साजरा करणे हे त्यांच्या योगदानाचे खरे स्मरण आहे. कुसुमाग्रजांचे साहित्य आणि विचार पिढ्यानपिढ्या मराठी माणसांना प्रेरणा देत राहतील.
