|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
संत मीराबाई या मध्ययुगीन भारतातील एक महान कृष्णभक्त, कवयित्री आणि संत होत्या. त्यांचे जीवन, भक्ती आणि काव्य यांनी भारतीय भक्ती परंपरेत एक अनन्यसाधारण स्थान निर्माण केले आहे. त्यांनी श्रीकृष्णाच्या प्रेमात स्वतःला पूर्णपणे समर्पित केले आणि त्यांच्या भजनांनी आजही लाखो भक्तांच्या हृदयाला स्पर्श केला आहे. या लेखात संत मीराबाई यांचे जीवन, भक्ती, साहित्यिक योगदान आणि त्यांचा वारसा याबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे.
मीराबाई यांचा जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
संत मीराबाई यांचा जन्म सुमारे १४९८ मध्ये राजस्थानमधील मेड़ता (नागौर जिल्हा) येथील कुडकी गावात एका राजपूत कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील रतनसिंह राठोड हे मेडतिया जहागिरीचे सरदार होते, तर त्यांची आई वीर कुमारी होत्या.
मीराबाईंच्या बालपणीच त्यांच्या आईचे निधन झाले, त्यामुळे त्यांचे पालनपोषण त्यांचे आजोबा राव दुदाजी यांनी केले. राव दुदाजी हे वैष्णव भक्त होते आणि त्यांच्या धार्मिक वातावरणाचा मीराबाईंवर खोलवर परिणाम झाला.
एक आख्यायिका सांगते की, लहानपणी मीराबाईंनी एका लग्नाच्या मिरवणुकीत वराला पाहून आपल्या आईला विचारले – “माझा वर कोण?” तेव्हा त्यांच्या आईने मजेत श्रीकृष्णाच्या मूर्तीकडे बोट दाखवत सांगितले – “हा तुझा वर.” या घटनेने मीराबाईंच्या मनात श्रीकृष्णाप्रती प्रेम आणि भक्तीची भावना रुजली.
त्यांना एका साधूकडून मिळालेली श्रीकृष्णाची मूर्ती त्यांनी नेहमी जवळ ठेवली आणि त्या मूर्तीशी त्यांनी मनोमन विवाह केला.
मीराबाईंचा विवाह आणि वैवाहिक जीवन
इ.स. १५१६ मध्ये मीराबाईंचा विवाह मेवाडच्या राणा सांगा यांचा पुत्र भोजराज यांच्याशी झाला. भोजराज हे चित्तोडचे युवराज होते. मीराबाईंनी श्रीकृष्णाला आपला पती मानले होते, त्यामुळे त्यांना हा विवाह मान्य नव्हता. तरीही कौटुंबिक जबाबदारी म्हणून त्यांनी हा विवाह स्वीकारला.
परंतु, त्यांनी सासरच्या कुलदेवतेची पूजा करण्यास नकार दिला आणि केवळ श्रीकृष्णाच्या भक्तीत रमल्या.
इ.स. १५२१ मध्ये खानवा युद्धात भोजराज यांचा मृत्यू झाला. त्यानंतर मीराबाईंच्या वडिलांचा, सासऱ्यांचा आणि इतर नातेवाईकांचा मृत्यू झाला. त्यामुळे त्यांचे मन अधिकच वैराग्याकडे वळले आणि त्यांनी आपले जीवन पूर्णपणे श्रीकृष्णाला अर्पण केले.
मीराबाईंची कृष्णभक्ती
मीराबाईंची श्रीकृष्णाप्रती भक्ती ही त्यांच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू होती. त्या श्रीकृष्णाला आपला प्रियकर, सखा आणि परमेश्वर मानत होत्या.
त्यांनी लिहिलेल्या भजनांमध्ये श्रीकृष्णाप्रती प्रेम, विरह आणि आत्मसमर्पणाची भावना प्रकट होते. त्यांची भक्ती सगुण आणि निर्गुण अशा दोन्ही स्वरूपात दिसून येते. त्यांनी श्रीकृष्णाला केवळ मूर्ती म्हणून नव्हे, तर हृदयात वसवले आणि त्यांच्या भजनांमधून त्याचे गुणगान केले.
सुरुवातीला त्यांची भक्ती वैयक्तिक होती, परंतु नंतर त्या रस्त्यावर नाचत, भजने गात आणि श्रीकृष्णाच्या प्रेमात तल्लीन होत. यामुळे त्यांना राजघराण्यातून आणि समाजाकडून विरोध झाला.
त्यांचा सावत्र दीर विक्रमादित्य याला त्यांचे हे वर्तन मान्य नव्हते. त्याने मीराबाईंना मारण्यासाठी अनेक प्रयत्न केले – जसे की विष मिसळलेले दूध पाठवणे, फुलांमध्ये साप लपवणे आणि बिछान्यावर खिळे ठेवणे. परंतु, श्रीकृष्णाच्या कृपेने मीराबाई प्रत्येक संकटातून सुखरूप बाहेर पडल्या.
मीराबाईंचे साहित्यिक योगदान
मीराबाईंनी सुमारे १२०० ते १३०० भजने आणि कविता लिहिल्या, ज्या प्रामुख्याने राजस्थानी, ब्रज आणि गुजराती भाषेत आहेत. त्यांच्या रचनांना पद किंवा पदावली म्हणतात.
या भजनांमध्ये श्रीकृष्णाप्रती प्रेम, विरह आणि भक्ती यांचे सुंदर चित्रण आहे. त्यांच्या काव्यशैलीत साधेपणा, भावनिकता आणि गेयता आहे, ज्यामुळे ती सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचली.
त्यांच्या काही प्रसिद्ध रचनांमध्ये –
- “पायो जी मैंने राम रतन धन पायो”
- “मीरा के प्रभु गिरिधर नागर”
यांचा समावेश आहे.
त्यांनी जयदेव यांच्या गीत गोविंद या काव्यावर टीका लिहिली आणि राग गोविंद नावाचा ग्रंथ रचला. त्यांच्या भजनांनी भारतीय संगीत परंपरेला समृद्ध केले असून, आजही ती शास्त्रीय आणि लोकसंगीतात गायली जातात.
मीराबाईंचे प्रवास आणि निर्वाण
मेवाडमधील विरोधामुळे मीराबाईंनी राजघराणे सोडले आणि तीर्थयात्रा सुरू केली. त्या वृंदावन, मथुरा आणि द्वारका या पवित्र स्थळांना भेटल्या. वृंदावनात त्यांनी श्रीकृष्ण भक्तीचा प्रचार केला आणि भक्तांना प्रेरणा दिली.
असे मानले जाते की, त्यांनी संत रविदास यांना आपले गुरू मानले आणि त्यांच्या शिकवणींमुळे त्यांची भक्ती अधिक दृढ झाली.
इ.स. १५४७ मध्ये मीराबाई द्वारकेत गेल्या आणि तिथल्या रणछोड मंदिरात श्रीकृष्णाच्या मूर्तीत विलीन झाल्या. आख्यायिकेनुसार, त्या मंदिरात प्रवेश करताना दिसल्या, परंतु बाहेर येताना कोणीही त्यांना पाहिले नाही.
त्यांचा मृत्यू हा एक गूढ विषय आहे, परंतु भक्त मानतात की त्या श्रीकृष्णात एकरूप झाल्या.
मीराबाईंचा वारसा
संत मीराबाई यांनी भक्ती, प्रेम आणि आत्मसमर्पण यांचे आदर्श जगापुढे ठेवले. त्यांनी सामाजिक बंधने आणि राजघराण्याच्या रूढींना आव्हान देत श्रीकृष्ण भक्तीचा मार्ग निवडला.
त्यांच्या भजनांनी भारतीय साहित्य, संगीत आणि भक्ती परंपरेला समृद्ध केले. आजही अनुप जलोटा, लता मंगेशकर आणि एम.एस. सुब्बुलक्ष्मी यांसारख्या गायकांनी त्यांची भजने गायली आहेत.
मराठी कवी मंगेश पाडगावकर यांनीही मीराबाईंच्या काही पदांचे मराठीत भाषांतर केले आहे.
मीराबाईंची जयंती शरद पौर्णिमेला साजरी केली जाते. या दिवशी वैष्णव भक्त त्यांच्या भजनांचे पठण आणि गायन करतात. त्यांचे जीवन आणि भक्ती आजही लाखो लोकांना प्रेरणा देते.
निष्कर्ष
संत मीराबाई या केवळ एक संत किंवा कवयित्री नव्हत्या, तर त्या श्रीकृष्णाच्या प्रेमात तल्लीन झालेल्या एक अनन्य भक्त होत्या. त्यांनी आपले संपूर्ण जीवन श्रीकृष्णाला अर्पण केले आणि त्यांच्या भजनांमधून प्रेम, भक्ती आणि त्याग यांचे सुंदर दर्शन घडवले.
त्यांचे जीवन आणि साहित्य आजही भारतीय संस्कृतीत एक अमूल्य ठेवा आहे. त्यांच्या भक्तीचा आणि प्रेमाचा वारसा कायमस्वरूपी प्रेरणादायी राहील.
