|
Getting your Trinity Audio player ready...
|
शांता शेळके (१२ ऑक्टोबर १९२२ – ६ जून २००२) या मराठी साहित्यातील एक अष्टपैलू आणि प्रतिभावंत व्यक्तिमत्त्व होत्या. कवयित्री, गीतकार, लेखिका, अनुवादक, प्राध्यापिका, पत्रकार आणि बालसाहित्य लेखिका म्हणून त्यांनी मराठी साहित्याला अमूल्य योगदान दिले. त्यांच्या साहित्याने आणि गीतांनी मराठी मनावर कायमस्वरूपी ठसा उमटवला आहे. या लेखात आपण शांता शेळके यांचे जीवन, साहित्य आणि योगदान याबद्दल सविस्तर माहिती घेऊया.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
शांता जनार्दन शेळके यांचा जन्म १२ ऑक्टोबर १९२२ रोजी पुणे जिल्ह्यातील इंदापूर येथे झाला. त्यांचे वडील जनार्दन शेळके रेंज फॉरेस्ट ऑफिसर होते. शांताबाईंचे बालपण पुण्याजवळील मंचर येथील त्यांच्या वाड्यात गेले, जिथे त्यांच्या कुटुंबातील सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक वातावरणाने त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार दिला. वयाच्या नवव्या वर्षी वडिलांचे निधन झाल्याने कुटुंब पुण्याला स्थलांतरित झाले. येथे त्यांनी हुजूरपागा (HHCP) शाळेत शालेय शिक्षण पूर्ण केले आणि नंतर सर परशुरामभाऊ (एस. पी.) महाविद्यालयातून पदवी प्राप्त केली.
शांताबाईंनी मराठी आणि संस्कृत या विषयांत मुंबई विद्यापीठातून एम.ए. केले आणि १९४४ मध्ये प्रथम क्रमांक मिळवून तात्यासाहेब केळकर सुवर्णपदक प्राप्त केले. त्यांच्या शिक्षणात प्रा. श्री. म. माटे आणि के. ना. वाटवे यांच्यासारख्या विद्वानांचे मार्गदर्शन लाभले, ज्यांनी त्यांना साहित्य आणि काव्यलेखनासाठी प्रेरित केले.
साहित्यिक प्रवास
शांता शेळके यांनी आपल्या साहित्यिक कारकीर्दीची सुरुवात आचार्य अत्रे यांच्या नवयुग साप्ताहिकात उपसंपादक म्हणून केली. येथे त्यांनी पाच वर्षे काम केले, ज्यामुळे त्यांच्या लेखनाला अधिक धार आली. त्यानंतर त्यांनी नागपूर येथील हिस्लॉप महाविद्यालय, मुंबईतील रुईया आणि महर्षी दयानंद महाविद्यालयात मराठीच्या प्राध्यापिका म्हणून दीर्घकाळ सेवा दिली. या काळात त्यांनी साहित्यिक लेखनाला अधिक वेळ दिला आणि विविध साहित्यप्रकारांत आपली छाप पाडली.
कविता आणि गीतलेखन
शांता शेळके यांना प्रामुख्याने कवयित्री आणि गीतकार म्हणून ओळखले जाते. त्यांच्या कवितांमध्ये सहजता, सौंदर्यदृष्टी आणि मानवी भावनांचे गहन चित्रण आहे. त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह वर्षा (१९४७) प्रकाशित झाला, ज्याला वाचकांचा उदंड प्रतिसाद मिळाला. यानंतर रूपसी (१९५६), तोच चंद्रमा (१९७३), गोंदण (१९७५), अनोळख (१९८६), जन्मजान्हवी (१९९०), पूर्वसंध्या (१९९६) आणि इत्यर्थ (१९९९) हे त्यांचे उल्लेखनीय काव्यसंग्रह प्रकाशित झाले.
त्यांनी मराठी चित्रपट आणि नाटकांसाठी ३०० हून अधिक गीते लिहिली, ज्यांना लता मंगेशकर, आशा भोसले आणि किशोरी आमोणकर यांसारख्या दिग्गज गायिकांनी स्वरबद्ध केले. त्यांच्या काही लोकप्रिय गीतांमध्ये खालील गीतांचा समावेश आहे:
- रेशमाच्या रेघांनी (लावणी, आशा भोसले यांनी गायलेली)
- मागे उभा मंगेश, पुढे उभा मंगेश (सूर सिंगार पुरस्कार विजेते)
- जे वेड मजला लागले
- कळ्यांचे दिवस फुलांच्या राती
त्यांनी डॉ. वसंत अवसरे या टोपणनावानेही गीते लिहिली, ज्यामुळे त्यांच्या लेखनातील वैविध्य दिसून येते. त्यांच्या गीतांमध्ये लावणी, कोळीगीते आणि भक्तिगीते यांसारख्या विविध प्रकारांचा समावेश आहे.
कथा, कादंबरी आणि ललित लेखन
शांता शेळके यांनी कथा, कादंबरी आणि ललित लेखनातही आपली छाप सोडली. त्यांचा पहिला कथासंग्रह मुक्ता आणि इतर गोष्टी (१९४४) आणि पहिली कादंबरी स्वप्नतरंग प्रकाशित झाली. त्यांच्या कथांमध्ये रोजच्या जीवनातील अनुभवांना मानवी आणि वैश्विक स्तरावर मांडण्याची कला आहे. त्यांचे ललित लेखन, विशेषतः शब्दांच्या दुनियेत हा संग्रह, त्यांच्या संवेदनशील आणि चिंतनशील दृष्टिकोनाचे दर्शन घडवतो.
त्यांचे आत्मचरित्र धूळपाटी हे त्यांच्या वैयक्तिक आणि साहित्यिक जीवनाचा आलेख मांडणारे उत्कृष्ट लेखन आहे. यात त्यांनी आपल्या जीवनातील अनुभव आणि साहित्यिक प्रवास अतिशय सहजतेने मांडला आहे.
बालसाहित्य
शांता शेळके यांना बालसाहित्याची विशेष आवड होती. त्यांनी लहान मुलांसाठी अनेक कविता आणि कथा लिहिल्या, ज्या आजही लोकप्रिय आहेत. थुई थुई नाच मोरा (१९६१), टिप् टिप् चांदणी (१९६६) आणि झोपेचा गाव (१९९०) हे त्यांचे बालसाहित्याचे उल्लेखनीय संग्रह आहेत. त्यांच्या बालकवितांमध्ये साधी-सोपी भाषा आणि मुलांच्या भावविश्वाला साजेसा आशय आहे.
अनुवाद
शांता शेळके यांनी हिंदी, इंग्रजी आणि संस्कृतमधील अनेक साहित्यकृतींचे मराठीत अनुवाद केले. त्यांनी कालिदासाच्या मेघदूत या संस्कृत काव्याचा मराठी अनुवाद केला, तसेच लुईसा मॅ अल्कॉट यांच्या लिटल वुमन या कादंबरीचे चौघीजणी या नावाने भाषांतर केले. त्यांचे अनुवाद इतके ओघवते आणि स्वतंत्र निर्मितीसारखे वाटतात की त्यांना पुनर्निर्मितीचा दर्जा प्राप्त झाला.
साहित्यिक आणि सामाजिक योगदान
शांता शेळके यांनी अनेक साहित्यिक आणि सामाजिक संस्थांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्या केंद्रीय चित्रपट प्रमाण मंडळ आणि राज्य नाटक परिनिरीक्षण मंडळाच्या सदस्य होत्या. १९९६ मध्ये आळंदी येथे झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या त्या अध्यक्षा होत्या, जे त्यांच्या साहित्यिक कर्तृत्वाचा मोठा सन्मान होता.
पुरस्कार आणि सन्मान
शांता शेळके यांच्या साहित्यिक योगदानासाठी त्यांना अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले:
- तात्यासाहेब केळकर सुवर्णपदक (१९४४, एम.ए.साठी)
- न. चि. केळकर आणि चिपळूणकर पुरस्कार (मुंबई विद्यापीठ)
- सूर सिंगार पुरस्कार (मागे उभा मंगेश या गीतासाठी)
- केंद्र सरकारचा उत्कृष्ट चित्रगीत पुरस्कार (भुजंग चित्रपटासाठी)
- यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान पुरस्कार (२००१, साहित्यातील योगदानासाठी)
- गा. दि. माडगूळकर पुरस्कार (१९९६)
त्यांच्या नावाने शांता शेळके साहित्य गौरव पुरस्कार आणि कवयित्री शांता शेळके पुरस्कार असे पुरस्कारही स्थापन करण्यात आले, जे इतर साहित्यिकांना दिले जातात.
वैयक्तिक जीवन आणि निधन
शांता शेळके यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य साहित्य आणि शिक्षणाला वाहिले. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व सौम्य, संवेदनशील आणि विचारशील होते. त्यांनी कधीही वैयक्तिक आयुष्याला साहित्यापेक्षा प्राधान्य दिले नाही. दुर्दैवाने, कर्करोगाने त्यांचे आयुष्य लवकर संपुष्टात आले. ६ जून २००२ रोजी वयाच्या ७९व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.
शांता शेळके यांचे साहित्यिक वैशिष्ट्य
शांता शेळके यांच्या साहित्याची खासियत म्हणजे त्यांची सहज, सौंदर्यपूर्ण आणि मानवी भावनांना स्पर्श करणारी शैली. त्यांच्या कवितांमध्ये आणि गीतांमध्ये संत साहित्य, लोकगीते आणि पारंपरिक स्त्रीगीतांचे संस्कार दिसतात. त्यांनी मानवी जीवनाकडे कुतूहलपूर्ण आणि संवेदनशील दृष्टिकोनातून पाहिले आणि ते आपल्या लेखनातून व्यक्त केले.
निष्कर्ष
शांता शेळके यांचे मराठी साहित्यातील योगदान अतुलनीय आहे. त्यांच्या कविता, गीते, कथा, कादंबऱ्या आणि अनुवाद यांनी मराठी साहित्याला समृद्ध केले आहे. त्यांचे साहित्य आजही नव्या पिढीला प्रेरणा देत आहे. त्यांच्या साहित्याने मराठी मनाला एक अनोखी भावनिक आणि सांस्कृतिक ओळख दिली आहे. शांता शेळके या खऱ्या अर्थाने मराठी साहित्यातील एक तेजस्वी तारा होत्या.
