संत तुलसीदास हे भारतातील एक प्रसिद्ध संत कवी होते. त्यांनी रामचरितमानस या ग्रंथाची रचना केली, जो हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो. तुलसीदास हे एक वैष्णव संत होते आणि त्यांनी राम या देवतेची उपासना केली. त्यांच्या जीवनाविषयी खूप कमी माहिती उपलब्ध आहे, पण त्यांच्या साहित्यकृतींमधून त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा अंदाज येतो.
तुलसीदासांचा जन्म आणि बालपण
तुलसीदासांचा जन्म सन १५३२ मध्ये उत्तर प्रदेशातील राजापूर या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव आत्माराम दुबे असे होते. तुलसीदासांचे मूळ नाव रामबोला दुबे असे होते. तुलसीदास हे लहानपणापासूनच खूप हुशार आणि तेजस्वी होते. ते वयाच्या सातव्या वर्षीच संस्कृत भाषा शिकले होते.
तुलसीदासांचे पालकत्व त्यांच्या आजोबांनी केले कारण त्यांचे आई-वडील त्यांच्या लहानपणीच वारले होते. तुलसीदासांना बालपणापासूनच भक्तीची ओढ लागली होती. ते नेहमी मंदिरात जाऊन देवाची भक्ती करत असत.
तुलसीदासांचे लग्न आणि संसार
तुलसीदासांचे लग्न रत्नावली नावाच्या मुलीशी झाले होते. ते आपल्या पत्नीवर खूप प्रेम करत होते. एकदा असे झाले की, रत्नावली आपल्या माहेरी गेली असताना तुलसीदास तिला भेटायला गेले. तेव्हा रत्नावलीने तुलसीदासांना सुनावले की, “तुम्ही जर माझ्यावर इतके प्रेम करता, तर रामावर का प्रेम करत नाही?” या घटनेने तुलसीदासांच्या जीवनात एक मोठा बदल झाला. त्यांनी संसार सोडून दिला आणि भक्तीच्या मार्गाला लागले.
काशीमध्ये तुलसीदासांचे आगमन
तुलसीदास संसार सोडून काशीला आले आणि तेथे त्यांनी संस्कृतमध्ये काव्यरचना सुरू केली. पण रोज रात्री त्यांनी लिहिलेले सर्व काव्य नाहीसे होत असे. असे आठ दिवस सुरू होते. आठव्या रात्री तुलसीदासांना स्वप्नात शिवाने दर्शन दिले आणि त्यांना आज्ञा केली की त्यांनी आवधी भाषेत काव्यरचना करावी.
तुलसीदास उठले आणि त्यांनी शिव आणि पार्वती या दोघांनाही प्रत्यक्ष पाहिले. शिवाने तुलसीदासांना अयोध्येला जाऊन आवधी भाषेत काव्यरचना करण्याची आज्ञा केली. शिवाने असेही भविष्य वर्तवले की तुलसीदासांचे काव्य सामवेदासारखे फलदायी ठरेल. रामचरितमानसमध्ये तुलसीदासांनी स्वप्नात आणि प्रत्यक्षात शिव आणि पार्वतीचे दर्शन झाल्याचे संकेत दिलेले आहेत.
रामचरितमानस ग्रंथाची रचना
तुलसीदासांनी अयोध्येला जाऊन रामचरितमानस ग्रंथाची रचना सुरू केली. हा ग्रंथ त्यांनी आवधी भाषेत लिहिला. रामचरितमानस हा रामायणावर आधारित आहे आणि त्यात राम आणि सीतेच्या जीवनावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे. हा ग्रंथ सात कांडांमध्ये विभागला गेला आहे आणि त्यात एकूण ५४० दोहे आणि चौपाई आहेत.
रामचरितमानसमुळे तुलसीदास लोकप्रिय झाले. लोकांनी त्यांना संत म्हणून मानले. रामचरितमानसमध्ये भक्तीचा मार्ग दाखवण्यात आला आहे आणि त्यातून राम नामाचा महिमा पटतो. हा ग्रंथ हिंदू धर्मातील एक पवित्र ग्रंथ मानला जातो.
तुलसीदासांची इतर साहित्यकृती
तुलसीदासांनी रामचरितमानस व्यतिरिक्त इतरही अनेक साहित्यकृती लिहिल्या आहेत. त्यांच्या बारा ग्रंथांना प्रसिद्धी मिळाली आहे. त्यात रामललानहछू, बरवै रामायण, पार्वती मंगल, जानकी मंगल, रामाज्ञा प्रश्न आणि कृष्ण गीतावली, गीतावली, साहित्य रत्न, दोहावली, वैराग्य संदीपनी आणि विनय पत्रिका या ग्रंथांचा समावेश होतो.
तुलसीदासांनी हनुमान चालीसा, हनुमान अष्टक, हनुमान बाहुक आणि तुलसी सतसई हे स्तोत्रही लिहिले आहेत. हनुमान चालीसा हे स्तोत्र विशेष लोकप्रिय आहे आणि ते प्रत्येक हनुमान भक्ताला मुखोद्गत असते.
तुलसीदासांचे व्यक्तिमत्त्व
तुलसीदासांचे व्यक्तिमत्त्व उदात्त आणि करुणामय होते. ते नेहमी इतरांच्या मदतीला धावून जात असत. त्यांच्या अंगी क्षमाशीलता होती आणि ते कधीही कोणावर रागावत नसत. त्यांना काव्याची आवड होती आणि ते आपल्या काव्यातून नैतिक मूल्ये रुजवण्याचा प्रयत्न करत असत.
तुलसीदासांनी आपल्या दोहांमधून जीवनाविषयीचे अनेक बोधपर विचार मांडले आहेत. त्यांचा एक प्रसिद्ध दोहा आहे – “आवत ही हरसय नहीं, नैनन नहीं सनेह । तुलसी वहाँ न जाइये, चाहे कंचन बरसे मेघ ॥” याचा अर्थ असा आहे की, “जिथे तुमच्या आगमनाने लोकांना आनंद होत नाही, जिथे तुमच्यासाठी कोणाच्याही नजरेत प्रेम नाही, तिथे तुलसीदास म्हणतात की जाऊ नका, तिथे सोन्याचा पाऊस पडला तरी.”
तुलसीदासांचे महत्त्व
तुलसीदासांनी आपल्या साहित्यकृतींमधून समाजप्रबोधन केले. त्यांनी लोकांना नैतिक मूल्ये शिकवली आणि चांगले जीवन जगण्याचा मार्ग दाखवला. रामचरितमानसमुळे समाजात आदर्श राजा आणि प्रजेची संकल्पना रुजली. तुलसीदासांमुळे राम भक्तीला चालना मिळाली.
तुलसीदासांनी आवधी आणि ब्रज या दोन भाषांमध्ये साहित्य निर्मिती केली. त्यांच्या साहित्यामुळे या दोन्ही भाषा समृद्ध झाल्या. तुलसीदासांचे साहित्य आजही तितकेच लोकप्रिय आहे आणि त्यातील विचार आजच्या काळातही प्रासंगिक आहेत.
तुलसीदासांचा देहावसान
तुलसीदासांचा देहावसान सन १६२३ मध्ये वाराणसी येथे झाला. त्यांनी १२६ वर्षांचे दीर्घायुष्य भोगले. त्यांच्या निधनानंतर अनेक लोकांनी त्यांना श्रद्धांजली वाहिली. त्यांची समाधी वाराणसीतील तुलसी घाट येथे आहे.
आजही लोक तुलसीदासांच्या समाधीला भेट देतात आणि त्यांना आदरांजली वाहतात. दरवर्षी तुलसीदासांच्या जयंतीनिमित्त अनेक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. त्यांच्या साहित्याचे पठण केले जाते आणि त्यावर चर्चा केली जाते. तुलसीदासांचे विचार आजही तितकेच प्रेरणादायी आहेत.
साराशं
संत तुलसीदास हे एक महान संत कवी होते. त्यांनी आपल्या साहित्यातून समाजप्रबोधन केले आणि लोकांना नैतिक मूल्ये शिकवली. रामचरितमानस, हनुमान चालीसा आणि इतर अनेक साहित्यकृतींमुळे ते अजरामर झाले. त्यांचे साहित्य म्हणजे हिंदू धर्म आणि संस्कृतीचा एक अमूल्य ठेवा आहे. तुलसीदासांनी भक्ती आणि ज्ञानाचा मार्ग दाखवला आणि आपल्या जीवनातून त्याचे उत्तम उदाहरण घालून दिले. ते खरे अर्थाने एक योगीपुरुष होते.
