आपण जेव्हा एखाद्या वेबसाइटवर साइन अप करतो किंवा एखादा फॉर्म भरतो तेव्हा आपल्याला काही वेगळ्या प्रकारची अक्षरे किंवा चित्रे दिसतात. ती अक्षरे किंवा चित्रे म्हणजेच कॅप्चा कोड असतो. हा कोड आपल्याला वेगवेगळ्या प्रकारे दिसू शकतो. काही वेळा तो अक्षरांच्या स्वरूपात असतो तर काही वेळा चित्रांच्या स्वरूपात असतो. परंतु त्याचा मुख्य उद्देश एकच असतो, तो म्हणजे मानवी आणि यंत्र यांच्यातील फरक ओळखणे.
कॅप्चा चा इतिहास
कॅप्चा ही संकल्पना सर्वप्रथम 1997 साली समोर आली. त्यावेळी अल्ता व्हिस्टा कंपनीने एक प्रणाली विकसित केली होती ज्यामध्ये वापरकर्त्यांना काही प्रश्न विचारले जात होते आणि त्यांनी त्यांची उत्तरे द्यावी लागत होती. ही प्रणाली ‘बॉट चेक’ म्हणून ओळखली जात होती.
नंतर 2000 साली याच कंपनीने ‘कॅप्चा’ नावाची एक नवीन प्रणाली विकसित केली. या प्रणालीमध्ये वापरकर्त्यांना काही विकृत अक्षरे दाखवली जात होती आणि त्यांना ती अक्षरे ओळखून लिहावी लागत होती. ही प्रणाली आजही वापरली जाते.
कॅप्चा कसे काम करते?
कॅप्चा कोड हा एक प्रकारचा ‘टुरिंग टेस्ट’ आहे. हा टेस्ट मानवी आणि यंत्र यांच्यातील फरक ओळखण्यासाठी वापरला जातो. कॅप्चा कोड मध्ये दिलेली अक्षरे किंवा चित्रे ही खूप गुंतागुंतीची असतात. ती अक्षरे किंवा चित्रे ओळखणे मानवासाठी सोपे असते परंतु यंत्रासाठी ते अवघड असते.
उदाहरणार्थ, कॅप्चा कोड मध्ये दिलेली अक्षरे ही वेगवेगळ्या आकारात, रंगात आणि पार्श्वभूमीवर असतात. त्यामुळे ती अक्षरे ओळखणे यंत्रासाठी कठीण जाते. परंतु मानवाच्या डोळ्यांना ती अक्षरे सहजपणे ओळखता येतात.
कॅप्चा चे प्रकार
कॅप्चा कोड हे मुख्यतः तीन प्रकारचे असतात:
- टेक्स्ट-आधारित कॅप्चा: या प्रकारच्या कॅप्चामध्ये काही अक्षरे किंवा शब्द दिलेले असतात. ते अक्षरे किंवा शब्द विकृत स्वरूपात असतात. वापरकर्त्याला ते अक्षरे किंवा शब्द ओळखून लिहावे लागतात.
- इमेज-आधारित कॅप्चा: या प्रकारच्या कॅप्चामध्ये काही चित्रे दिलेली असतात. ती चित्रे विकृत स्वरूपात असतात. वापरकर्त्याला त्या चित्रांमध्ये काही विशिष्ट वस्तू ओळखून त्या निवडाव्या लागतात. उदाहरणार्थ, एका चित्रात काही वस्तू दाखवल्या असतील आणि वापरकर्त्याला त्यातील फक्त चाके असलेल्या वस्तू निवडायच्या असतील.
- ऑडिओ कॅप्चा: हा कॅप्चा दृष्टीहीन व्यक्तींसाठी वापरला जातो. या प्रकारच्या कॅप्चामध्ये एक ऑडिओ क्लिप प्ले केली जाते. त्या क्लिपमध्ये काही अक्षरे किंवा शब्द बोलले जातात. वापरकर्त्याला ते ऐकून ते अक्षरे किंवा शब्द लिहावे लागतात.
कॅप्चा चे फायदे
कॅप्चा कोड वापरण्याचे अनेक फायदे आहेत:
- स्पॅम टाळणे: कॅप्चा कोड वापरल्याने वेबसाइट्सवर होणारे स्पॅम टाळता येते. स्पॅम बॉट्स हे कॅप्चा कोड सोडवू शकत नाहीत. त्यामुळे ते वेबसाइट्सवर स्पॅम पोस्ट करू शकत नाहीत.
- ऑनलाइन फसवणूक रोखणे: कॅप्चा कोड वापरल्याने ऑनलाइन फसवणूक रोखता येते. उदाहरणार्थ, एखाद्या वेबसाइटवर फसव्या अकाउंट्स तयार करणे, फसवे रिव्ह्यूज पोस्ट करणे इत्यादी गोष्टी कॅप्चा कोड वापरल्याने टाळता येतात.
- सुरक्षितता वाढवणे: कॅप्चा कोड वापरल्याने वेबसाइट्सची सुरक्षितता वाढते. हॅकर्स आणि बॉट्स यांच्यापासून वेबसाइट सुरक्षित राहते.
- वापरकर्त्यांचा अनुभव सुधारणे: कॅप्चा कोड वापरल्याने वापरकर्त्यांचा अनुभव सुधारतो. वापरकर्त्यांना स्पॅम आणि फसव्या गोष्टींपासून सुरक्षित ठेवले जाते. त्यामुळे त्यांचा वेबसाइट वापरण्याचा अनुभव चांगला राहतो.
कॅप्चा चे तोटे
कॅप्चा कोड वापरण्याचे काही तोटेही आहेत:
- वापरकर्त्यांचा वेळ वाया जातो: कॅप्चा कोड सोडवण्यासाठी वापरकर्त्यांचा काही वेळ वाया जातो. काही वेळा कॅप्चा कोड इतका अवघड असतो की वापरकर्त्यांना तो सोडवण्यासाठी खूप वेळ लागतो.
- वापरकर्त्यांचा त्रास होतो: काही वेळा कॅप्चा कोड इतका अवघड असतो की वापरकर्त्यांना तो सोडवताना त्रास होतो. त्यामुळे ते वेबसाइट वापरणे टाळतात.
- दृष्टीहीन व्यक्तींसाठी अडचणीचे: टेक्स्ट-आधारित आणि इमेज-आधारित कॅप्चा हे दृष्टीहीन व्यक्तींसाठी अडचणीचे ठरतात. त्यांना ते कॅप्चा सोडवणे कठीण जाते.
- बॉट्स सुधारत आहेत: आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे बॉट्स देखील सुधारत आहेत. ते आता काही प्रकारचे कॅप्चा सोडवू शकतात. त्यामुळे कॅप्चा कोड नेहमी अपडेट करावे लागतात.
कॅप्चा चे पर्याय
कॅप्चा कोडला काही पर्यायही आहेत:
- टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन: या पद्धतीमध्ये वापरकर्त्याला दोन स्तरांवर ऑथेंटिकेट करावे लागते. उदाहरणार्थ, पासवर्ड आणि OTP.
- बायोमेट्रिक ऑथेंटिकेशन: या पद्धतीमध्ये वापरकर्त्याच्या बायोमेट्रिक माहितीचा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, फिंगरप्रिंट स्कॅनर, फेस रिकग्निशन इत्यादी.
- इमेज रिकग्निशन: या पद्धतीमध्ये वापरकर्त्याला काही चित्रे दाखवली जातात आणि त्याला त्यातील विशिष्ट वस्तू ओळखून क्लिक करायचे असते.
- गेमिफिकेशन: या पद्धतीमध्ये वापरकर्त्याला एखादा छोटासा गेम खेळायचा असतो. उदाहरणार्थ, पझल सोडवणे, विशिष्ट वस्तूंना योग्य ठिकाणी ड्रॅग करणे इत्यादी.
निष्कर्ष
कॅप्चा कोड हा मानवी आणि यंत्र यांच्यातील फरक ओळखण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे. तो वेबसाइट्सना स्पॅम, फसवणूक आणि हॅकिंगपासून सुरक्षित ठेवतो. तसेच तो वापरकर्त्यांचा अनुभवही सुधारतो.
परंतु कॅप्चा कोडचे काही तोटेही आहेत. तो वापरकर्त्यांचा वेळ वाया घालवतो आणि काही वेळा त्यांना त्रासही देतो. तसेच तो दृष्टीहीन व्यक्तींसाठी अडचणीचा ठरतो.
त्यामुळे कॅप्चा कोडला पर्याय म्हणून टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन, बायोमेट्रिक ऑथेंटिकेशन, इमेज रिकग्निशन आणि गेमिफिकेशन अशा पद्धती वापरल्या जातात. या पद्धती कॅप्चा कोडपेक्षा अधिक सुरक्षित आणि वापरकर्ता-अनुकूल आहेत.
तरीही, कॅप्चा कोड हा अजूनही वेबसाइट सुरक्षिततेसाठी वापरला जाणारा सर्वात प्रचलित पद्धतींपैकी एक आहे. भविष्यात नवीन तंत्रज्ञानाच्या मदतीने कॅप्चा कोड अधिक सुरक्षित आणि वापरकर्ता-अनुकूल बनेल अशी आशा आहे.
